Ο ευρωπαϊκός Μεσαίωνας

Γράφει ο Χρήστος Μπαρμπαγιαννίδης

Ο Μεσαίωνας είναι μια εποχή μακράς διάρκειας, πάνω κάτω χιλίων ετών, και ως εκ τούτου καταλαμβάνει ένα πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα της ανθρώπινης ιστορίας. Στην καθημερινότητά μας, συνεχώς ακούμε φράσεις όπως λόγου χάρη «μεσαιωνικές συνθήκες», «μεσαιωνικά βασανιστήρια», «μεσαιωνικές πόλεις», «μεσαιωνικά κάστρα» και πολλές άλλες. Γενικότερα, στο άκουσμα της λέξης Μεσαίωνας, μας έρχονται στον νου έννοιες όπως ο σκοταδισμός, η οπισθοδρόμηση, η βαρβαρότητα και η στασιμότητα. Με λίγα λόγια, ο εξοβελισμός ανθρώπινων αξιών και η παύση κάθε πολιτιστικής εξέλιξης. Τι ακριβώς λοιπόν ήταν ο Μεσαίωνας; Ας προσπαθήσουμε να τον οριοθετήσουμε και να αναδείξουμε τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του.

Καταρχάς, το πρώτο που οφείλουμε να πράξουμε είναι να τον τοποθετήσουμε μέσα σε χρονικά πλαίσια, αν είναι εφικτό φυσικά, διότι ο Μεσαίωνας δεν ξεκίνησε ξαφνικά μια μέρα, αλλά ήταν συνάρτηση διαφορετικών κοινωνικών και πολιτικών παραγόντων. Επομένως, κάθε περιοχή της Ευρώπης, με τις ιδιαίτερές της παραδόσεις και θεσμούς, βίωσε υπό διαφορετικές συνθήκες την έναρξη αυτής της σημαντικής περιόδου. Δηλαδή, για να γίνουμε πιο κατανοητοί, δεν ξαμολήθηκαν οι απεσταλμένοι των κυβερνώντων σε πόλεις και χωριά για να ανακοινώσουν πως από εκείνη την ημέρα και έπειτα έχει λάβει χώρα η αφετηρία μιας νέας εποχής! Με αργό ρυθμό διαμορφώθηκαν τέτοιες συνθήκες, παρόμοιες σε όλο τον ευρωπαϊκό κόσμο, με κοινά χαρακτηριστικά, με αποτέλεσμα οι κατοπινοί ιστορικοί να ονοματίσουν έτσι τη συγκεκριμένη περίοδο. Με λίγα λόγια, οι άνθρωποι που έζησαν στην αρχή αυτής της περιόδου, δεν γνώριζαν ότι ζουν στον Μεσαίωνα, αλλά, όπως και εμείς σήμερα, θεωρούσαν πως ζούσαν στη σύγχρονη για αυτούς εποχή!

Καθώς η πολιτική δύναμη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας μειωνόταν συνεχώς στην Δυτική Ευρώπη μετά τον 3ο αιώνα μ.Χ., οι περιοχές της Δυτικής Ευρώπης άρχισαν να κατοικούνται από φυλές λαών που πρωτοεμφανίζονταν στο προσκήνιο: Ούνοι, Γότθοι, Βάνδαλοι, Σάξονες, Άβαροι.

Τα συμβατικά χρονικά πλαίσια λοιπόν, ορίζονται συνήθως από το 330 μ.Χ. (εγκαίνια της Κωνσταντινούπολης) έως το 1453 μ.Χ.(κατάληψη της Κωνσταντινούπολης από τους Οθωμανούς). Υπάρχουν όμως και διαφορετικές απόψεις οι οποίες μπορούν να γίνουν αποδεκτές. Έτσι, πολλοί ιστορικοί θεωρούν ως αφετηρία το έτος 476 μ.Χ., το έτος όπου οριστικά καταλύεται το Δυτικό ρωμαϊκό κράτος από τις ορδές των γερμανικών φύλων. Άλλοι ιστορικοί θεωρούν πως το 529 μ.Χ., όταν ο Ιουστινιανός έκλεινε και σφράγιζε οριστικά το τελευταίο προπύργιο των ειδωλολατρών (εθνικών), την Φιλοσοφική σχολή του Πλάτωνα, είναι μια καλή ημερομηνία για να οριστεί ως αφετηρία.

Ουσιαστικά, για τους πληθυσμούς της ανατολικής Μεσογείου, σύμφωνα και με τον Ostrogorsky, τα πρώτα μεσαιωνικά χαρακτηριστικά εμφανίζονται κατά την βασιλεία του Ηρακλείου στο Ανατολικό ρωμαϊκό κράτος (Βυζάντιο). Είναι πάντως δύσκολο να οριστεί με ακρίβεια η αφετηρία αυτής της εποχής, διότι τα παλαιά στοιχεία της ύστερης αρχαιότητας συμπλέκονται με τα νέα του πρώιμου Μεσαίωνα, καθώς αντιλήψεις, νοοτροπίες και θρησκευτικές πεποιθήσεις δεν εξαφανίζονται από τη μια στιγμή στην άλλη.

Κατά την δική μου άποψη, τα δυο βασικά χαρακτηριστικά της πρώιμης μεσαιωνικής περιόδου είναι η εισβολή των βαρβαρικών φύλων στις περιοχές του παλαιού Imperium Romanum (Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας) και η επικράτηση σχεδόν παντού πλέον του χριστιανισμού με τον παράλληλο μαρασμό των αρχαίων θρησκειών.

Είναι αναμφισβήτητο το γεγονός πως οι μεταναστεύσεις των λαών του βορρά αποτέλεσαν το μεγάλο ιστορικό συμβάν που σάρωσε την Ευρώπη. Έχετε δει καταιγίδα να πλησιάζει μια καλοκαιρινή μέρα; Στην αρχή δεν βλέπετε τίποτα, αλλά νιώθετε πως κάτι προμηνύεται. Ακούτε τους κεραυνούς, αλλά δεν καταλαβαίνετε από πού ακριβώς. Δεν κουνιέται φύλλο, αλλά πυκνά σύννεφα μαζεύονται στον ουρανό. Αναμένετε. Και ξαφνικά ξεσπάει: αστράφτει και βροντάει παντού. Οι σταγόνες πέφτουν με δύναμη και ο άνεμος θερίζει. Όταν κοπάσει η καταιγίδα και έρθει η έναστρη νύχτα, σχεδόν δε θυμόμαστε πού ήταν αυτά τα πυκνά σύννεφα και ποια αστραπή γέννησε ποια βροντή. Μια τέτοια καταιγίδα συνέτριψε την Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία!

Δουλοπάροικοι στη φεουδαρχική Αγγλία,1310

Τα γερμανικά, και όχι μόνο, φύλα πέρασαν τα σύνορα και έπεσαν λυσσαλέα πάνω στην γερασμένη αυτοκρατορία. Τρεις αιώνες πριν, οι Κίμβροι και οι Τεύτονες, αν και σκληροτράχηλοι δεν τα κατάφεραν. Στις αρχές του 5ου αιώνα οι Βησιγότθοι με αρχηγό τον θρυλικό Αλάριχο, αφού δεν μπόρεσαν να καταλάβουν την Κωνσταντινούπολη, στράφηκαν στη Δύση και κατέλαβαν τη Ρώμη. Όμως με το θάνατο του αρχηγού τους κινήθηκαν προς την Γαλατία και κατέληξαν στην ιβηρική χερσόνησο.

Στη συνέχεια, οι τουρκο – μογγολικής καταγωγής Ούννοι, μικρόσωμοι με ουλές κίτρινοι άνθρωποι, ίδιοι με δαίμονες, έφτασαν κοντά στη Ρώμη, αλλά το βασίλειο τους διαλύθηκε με τον θάνατο του βασιλιά τους Αττίλα. Οι Ρωμαίοι ανακάλεσαν όλο το συνοριακό στρατό τους πίσω, από Γαλατία, Βρετανία. Ρήνο και Δούναβη. Τα πολυάριθμα γερμανικά φύλα, που περίμεναν αιώνες αυτή τη στιγμή, όρμησαν μέσα στην αυτοκρατορία.

Σουηβοί, Φράγκοι, Αλαμανοί, Βάνδαλοι και πολλά άλλα φύλα κατά χιλιάδες πέρασαν τα σύνορα. Οι Βάνδαλοι λεηλάτησαν τη Ρώμη και πέρασαν στη Σικελία και στη Βόρειο Αφρική. Προξένησαν τόσες καταστροφές και από αυτό δημιουργήθηκε μια νέα λέξη: ο βανδαλισμός! Ο ρωμαϊκός στρατός που αποτελούνταν κυρίως από Γερμανούς, αφού οι ρωμαίοι είχαν εκφυλιστεί μεταφορικά και κυριολεκτικά, εκθρόνισε τον τελευταίο Ρωμαίο αυτοκράτορα το 476, τον Ρωμύλο Αυγουστύλο. Τι σύμπτωση! Ο ιδρυτής της Ρώμης ο Ρωμύλος και ο τελευταίος της αυτοκράτορας, ένας συνονόματός του! Ο Γερμανός στρατηγός Οδόακρος αυτοανακηρύχτηκε βασιλιάς των Γερμανών της Ιταλίας. Ήταν το τέλος της Δυτικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας!

Εν τω μεταξύ, οι Οστρογότθοι, οι οποίοι είχαν κατακλύσει τα Βαλκάνια, πείστηκαν από το Ανατολικό ρωμαϊκό κράτος (Βυζάντιο) να μετακινηθούν στην Ιταλία, και με αρχηγό τον Θεοδώριχο (τον Ντίτριχ των γερμανικών επών) κατέλαβαν τη χώρα. Αργότερα, ο Ιουστινιανός θέλοντας να ενώσει όλα τα παλαιά εδάφη του Imperium Romanum, έδωσε επικές μάχες με τους Οστρογότθους και τους Βανδάλους. Κατάφερε να τους συντρίψει και οι ελάχιστοι εναπομείναντες Οστρογότθοι εξαφανίστηκαν προς στον βορρά. Ήταν το τέλος μιας μεγάλης φυλής. Η ρωμαϊκή (Βυζαντινή) κυριαρχία στην Ιταλία δεν κράτησε πολύ. Το 568 οι Λομβαρδοί κατέβηκαν και κατέκτησαν μεγάλο μέρος της χώρας. Ήταν η τελευταία βροντή της καταιγίδας. Τα σύννεφα διαλύθηκαν και αποκαλύφθηκε για τα καλά ο Μεσαίωνας.

Μετά την πτώση της Ρώμης, λίγοι ήταν αυτοί που ήξεραν να διαβάζουν και λίγοι γνώριζαν τι συνέβαινε στον κόσμο. Σε όλη την Ευρώπη επικρατούσε μια εικόνα διάλυσης! Οι άνθρωποι γενικά ήταν προληπτικοί και διηγούνταν ιστορίες και παραμύθια με θαύματα!

Τα σπίτια ήταν μικρά και σκοτεινά, ενώ οι δρόμοι και οι λεωφόροι των Ρωμαίων είχαν καταστραφεί. Οι ρωμαϊκές πόλεις μετατράπηκαν σε χορταριασμένα ερείπια. Οι ρωμαϊκοί νόμοι είχαν ξεχαστεί και τα ωραία ελληνικά αγάλματα είχαν γίνει κομμάτια. Οι άνθρωποι φοβούνταν τους μάγους, τις μάγισσες και πάνω απ’ όλα τον διάβολο. Μόνο μέσω της πίστης θα αντιμετωπίζονταν αυτά τα κακά. Ήταν η εποχή της ολοκληρωτικής επικράτησης του χριστιανισμού!

Πολλοί τότε θέλησαν να ακολουθήσουν το νόμο του Θεού. Κάποιοι αποτραβήχτηκαν από τις πόλεις, όπου οι πειρασμοί ήταν πολλοί και κατέφυγαν σε έρημους τόπους για να προσευχηθούν και να μετανοήσουν. Ήταν οι πρώτοι χριστιανοί μοναχοί! Ειδικότερα οι Βενεδικτίνοι ήταν οι μόνοι που ασχολήθηκαν με τη σκέψη και τις ανακαλύψεις της αρχαιότητας. Συγκέντρωναν τους παλιούς πάπυρους για να τους μελετήσουν και τους αντέγραφαν. Έτσι, διέσωσαν ένα μεγάλο τμήμα της αρχαίας σοφίας.

Σ’ αυτές τις άγριες εποχές δεν υπήρχαν πολλά πανδοχεία και ο τολμηρός ταξιδιώτης έβρισκε κατάλυμα σε κάποιο μοναστήρι, όπου ήταν ασφαλής. Οι μοναχοί μάθαιναν στα ελάχιστα παιδιά (από εύπορες οικογένειες) γειτονικών περιοχών να γράφουν, να διαβάζουν, να μιλούν λατινικά και να καταλαβαίνουν τη Βίβλο. Ήταν τα μόνα μέρη όπου ανθούσε η μάθηση και η μετάδοση της γνώσης, και όπου η ανάμνηση της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής σκέψης ήταν ακόμα ζωντανή.

Γενικότερα, οι άνθρωποι της χριστιανικής εκκλησίας ήταν σχεδόν οι μόνοι με γνώσεις και αναλάμβαναν για λογαριασμό των βασιλιάδων και των αρχόντων να καταγράφουν τους νόμους, όλα τα έγγραφα και τις επιστολές. Η εκκλησία λοιπόν, ουσιαστικά, είχε πάρει τον έλεγχο των πάντων και είχε επιβληθεί παντού. Οι πιο ισχυροί άνθρωποι κάθε περιοχής επισκέπτονταν ναούς και μονές και δώριζαν μεγάλες εκτάσεις γης, και όχι μόνο, για να συγχωρεθούν οι αμαρτίες τους. Έτσι, η χριστιανική εκκλησία και τα μοναστήρια έγιναν πανίσχυρα.

Εφημερίδες και ταχυδρομεία δεν υπήρχαν και οι περισσότεροι άνθρωποι δεν ήξεραν τι συνέβαινε σε μέρη που απείχαν λίγες ημέρες ταξίδι από τον τόπο τους. Έμεναν σε κοιλάδες και δάση, καλλιεργούσαν τη γη τους και η γνώση τους έφτανε μέχρι τις γειτονικές φυλές με τις οποίες τις περισσότερες φορές βρίσκονταν σε διαμάχη. Έκαναν επιδρομές και έκλεβαν κοπάδια και μετά έβαζαν φωτιές στα αγροκτήματα!

Ωστόσο, οι περισσότεροι αγρότες που ζούσαν στην επικράτεια του εκάστοτε ηγεμόνα δεν ήταν ελεύθεροι αλλά δεμένοι με τη γη που ήταν ιδιοκτησία ενός αριστοκράτη γαιοκτήμονα. Είναι οι γνωστοί δουλοπάροικοι! Ανήκαν στη γη που καλλιεργούσαν. Δεν είχαν το δικαίωμα να πηγαίνουν όπου θέλουν ή να αποφασίσουν αν θα καλλιεργούν τα χωράφια. Βεβαίως, κανείς δεν μπορούσε να τους πωλήσει ή να τους σκοτώσει. Απλώς, οι γαιοκτήμονες τους διέταζαν να κάνουν το οτιδήποτε: να τους προμηθεύουν τροφή και ποτά, να εργάζονται όπου υπήρχε ανάγκη και γενικά να πηγαίνουν όπου τους όριζαν. Το κομμάτι αυτό της γης, όπου είχε παραχωρηθεί στους αριστοκράτες από τον βασιλιά, ονομαζόταν φέουδο και οι ιδιοκτήτες φεουδάρχες.

Αυτοί οι φεουδάρχες στον μέσο μεσαίωνα εξελίχτηκαν σε αυτούς που αποκαλούμε ιππότες. Ζούσαν σε μεγάλα κάστρα, με μια πλατιά τάφρο γεμάτη νερό. Το άνοιγμα της πύλης γινόταν με τη βοήθεια μιας κινητής γέφυρας με αλυσίδες που έκλεινε σε περίπτωση ανάγκης. Πίσω από το τείχος υπήρχε και δεύτερο και τρίτο τείχος πριν φτάσει κανείς στο προαύλιο. Η αυλή οδηγούσε στα δωμάτια των αριστοκρατών. Κάπου εκεί δίπλα υπήρχε και ένα παρεκκλήσι, όπου ο εφημέριος ασκούσε την λειτουργία. Φυσικά όλα αυτά τα είχαν χτίσει οι δουλοπάροικοι. Ας το έχουμε υπόψη μας, όταν θαυμάζουμε ένα υπέροχο και καλοδιατηρημένο μεσαιωνικό κάστρο.

Γύρω από αυτά τα κάστρα στήθηκαν και οι μετέπειτα μεγάλες ευρωπαϊκές πόλεις, καθώς και γύρω από τις διάφορες επισκοπές. Οι φτωχοί σιγά σιγά άρχισαν να μεταφέρονται γύρω από τα κάστρα και τις επισκοπές όπου ένιωθαν πιο ασφαλείς σε περίπτωση κινδύνου και έμπαιναν μέσα για να σωθούν από τους επιδρομείς. Με κέντρο λοιπόν αυτά τα οχυρά άρχισε να σχηματίζεται με αργούς ρυθμούς η μετέπειτα αστική τάξη, βεβαίως προς τα τέλη του μεσαίωνα.

Αυτοί οι μικροί συνοικισμοί άρχισαν να σφύζουν από ζωή, αφού διάφοροι τεχνίτες έστηναν να μαγαζιά τους και περιπλανώμενοι έμποροι άρχισαν να έχουν μια πιο σταθερή βάση. Ασφαλώς και κυριαρχούσε η ανταλλακτική οικονομία αλλά με το πέρασμα των αιώνων άρχισε να κυκλοφορεί πλέον και το χρήμα, όπου και γιγάντωσε την τότε πρωτόγονη αστική τάξη. Αργότερα, οι πρώην φτωχοί και κατατρεγμένοι μικροέμποροι και μικροτεχνίτες άρχισαν να πλουτίζουν και να μπορούν να υψώνουν τα ανάστημα τους στους ευγενείς αριστοκράτες και να διεκδικούν ακόμα και την εξουσία.

Σταδιακά όλο και περισσότεροι άνθρωποι άρχισαν να μορφώνονται και να έχουν τις δικές τους πνευματικές αναζητήσεις, ώσπου κάποια στιγμή ανακάλυψαν τις χάρες της αρχαιότητας και τα μεγάλα επιτεύγματά της. Οι άνθρωποι άρχισαν να αναζητούν πάλι το αρχαίο μεγαλείο και να επαναφέρουν τις αξίες της ένδοξης αρχαιότητας. Αλλά αν συνεχίσουμε θα εισχωρήσουμε σε μια νέα περίοδο της ανθρωπότητας, την Αναγέννηση!

Σίγουρα, θα μπορούσαμε να πούμε πολλά ακόμα, δίχως τελειωμό, για τον χιλιόχρονο μεσαίωνα. Προσπαθήσαμε να δώσουμε μια αίσθηση εκείνης της μακρόχρονης εποχής, διότι πολλοί από εμάς ακούμε για αυτήν αλλά δεν την κατανοούμε. Την μελετάμε διότι δεν επιθυμούμε να ξαναζήσουμε μια παρόμοια στασιμότητα, αν και υπάρχουν αρκετοί “φορείς” σήμερα που θα ικανοποιούνταν αν συνεχίζαμε να ζούμε στον σκοταδισμό που μας επιβάλλουν! Θέλω όμως να πιστεύω πως ο καθένας μας θα βιώσει τη δική του εσωτερική “αναγέννηση” και όλοι μαζί θα ξεμπλέξουμε από το τέλμα της δικής μας “μεσαιωνικής” εποχής.

eranistis