Σύννεφα πολέμου στον Καύκασο: Άγνωστα εδάφη – Ιστορία και τραγωδία

Όπως πολλές συγκρούσεις, αυτή η σύγκρουση δείχνει την αδυναμία του σύγχρονου διεθνούς συστήματος, να διαφυλαχτούν τα σύνορα που έχουν σχεδιαστεί πριν από εκατό χρόνια.

Του Seth J. Frantzman

Στο τέλος της εβδομάδας, ξέσπασε μάχη στον Καύκασο μεταξύ Αρμενίας και Αζερμπαϊτζάν στην περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Τριάντα στρατιώτες σκοτώθηκαν και στις δύο πλευρές και υπήρξαν επίσης απώλειες ανάμεσα στους πολίτες.

Αναφέρθηκε ότι ένα αεροσκάφος του Αζερμπαϊτζάν καταρρίφθηκε και κάποιες αναφορές υπογραμμίζουν ότι έχει εμπλακεί βαρύ πυροβολικό και τανκς στη μάχη για την διεκδικούμενη περιοχή η οποία έχει αναγνωριστεί διεθνώς ως έδαφος του Αζερμπαϊτζάν, αλλά ελέγχεται από τους Αρμένιους κι έχει δηλώσει ότι αποτελεί αυτόνομη δημοκρατία.

Η κατάσταση είναι εξαιρετικά περίπλοκη και μεγάλη απειλή αποτελεί η πιθανότητα να εμπλακούν η Τουρκία και η Ρωσία, αλλά κι άλλες περιφερειακές δυνάμεις όπως το Ισραήλ και το Ιράν, καθώς όλες έχουν σχέσεις και συμφέροντα αλλά και μακροχρόνια και περίπλοκη ιστορία και με τις δύο. Για κάποιους, η διαμάχη λαμβάνει τη διάσταση μιας αναμέτρησης ανάμεσα σε Χριστιανούς και Μουσουλμάνους, ενώ άλλοι την αντιλαμβάνονται ως απόηχο των φυλετικών συγκρούσεων του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου και των διώξεων σε βάρος των Αρμενίων. Την ίδια στιγμή, η σύγκρουση ανήκει στην ίδια κατηγορία των μικρών πολέμων που χαρακτηρίζουν τον Καύκασο, την Ανατολική Ευρώπη και τα Βαλκάνια, και οι οποίοι έχουν δημιουργήσει μια πληθώρα κρατών, κατεχόμενων εδαφών και μη διαχειρίσημων συγκρούσεων που έχουν τις ρίζες τους στη σοβιετική εποχή και ακόμα νωρίτερα.

Για να γίνει αντιληπτή αυτή η σύγκρουση, πρέπει να πάμε πίσω στις αρχές του 19ου αιώνα όταν η Περσία, η Οθωμανική Αυτοκρατορία και η Ρωσική Αυτοκρατορία ανταγωνίζονταν για τον Καύκασο. Τα σημερινά κράτη Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν κατακτήθηκαν από την Περσία. Ο μεγαλύτερος αριθμός Αζερικού πληθυσμού, 15 εκατομμύρια από τα 26, δεν ζουν στο Αζερμπαϊτζάν, αλλά στο Ιράν. Ο μεγαλύτερος αριθμός Αρμενίων δεν ζούσε στο σημερινό μικρό περίκλειστο κράτος της Αρμενίας, αλλά ζούσε στην περιοχή που σήμερα ανήκει στην Ανατολική Τουρκία, πριν υποστούν τη γενοκτονία του 1915.

Το 1813 και το 1828 η Ρωσική Αυτοκρατορία κινήθηκε ενάντια στη σημερινή Αρμενία και Αζερμπαϊτζάν και με τις συνθήκες του Gulistan και του Turkmenchay προσάρτησε το νότιο Καύκασο από την Περσία. Το 1878 μετά τον Ρώσο-τουρκικό πόλεμο με τη Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου η Ρωσία απέκτησε μέρος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας η οποία κατοικείτο από Αρμένιους, το Kars και τα ερείπια της αρχαίας πόλης Ani.

Αυτό είναι σημαντικό, γιατί σηματοδότησε το επόμενο στάδιο της ρωσο-τουρκικής σύγκρουσης στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Όταν ο τουρκικός στρατός προσπάθησε να εισβάλει στη Ρωσία μέσω του Kars, η έκτη στρατιά του Τούρκου ηγέτη Enver Pasha καταστράφηκε σχεδόν ολοκληρωτικά τον Ιανουάριο του 1915. Αυτό επέφερε τις σφαγές και της μετακινήσεις αρμενικού πληθυσμού που συχνά αποκαλείται γενοκτονία.

Μεταξύ του Δεκεμβρίου 1917 και του Ιουνίου 1918 , καθώς η Ρωσική Αυτοκρατορία βασίστηκε στο χάος και ξέσπασε ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ των Σοβιετικών Κομουνιστών και των εθνικιστών, ο Καύκασος σπαραζόταν επίσης από συγκρούσεις. Το Μάιο του 1918 η Αρμενία ανακήρυξε την ανεξαρτησία της όπως και το Αζερμπαϊτζάν. Οι δύο νεοσύστατες χώρες μπήκαν σε πόλεμο για την περιοχή του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Έπειτα από τη βραχύβια αγγλική επέμβαση στο Baku, σημειώθηκαν φρικαλαιότητες και από τις δύο πλευρές, και η σοβιετική 11η στρατιά κατέλαβε τον Καύκασο και νίκησε τις αντι-σοβιετικές δυνάμεις.

Τον Μάιο του 1918 οι Σοβιετικοί νίκησαν το Αζερμπαϊτζάν και τον Νοέμβριο κατατρόπωσαν την Δημοκρατία της Αρμενίας. Ο πόλεμος μεταξύ των δύο χωρών τις εξασθένισε και τις κατέστησε εύκολη λεία για τους Σοβιετικούς. Την ίδια στιγμή, η μικρή Αρμενία ήρθε αντιμέτωπη με μια απειλή στα δυτικά, καθώς οι Τούρκοι εθνικιστές με ηγέτη τον Mustafa Kemal Ataturk, απορρίπτοντας τη συνθήκη των Σεβρών που δημιουργούσε τη σύγχρονη Τουρκία, στόχευαν στην εγκαθίδρυση σύγχρονου τουρκικού κράτους. Οι τουρκικές δυνάμεις νίκησαν εύκολα τους Αρμένιους και απείλησαν τις σοβιετικές δυνάμεις στον Καύκασο.

Ο Joseph Stalin, ο σοβιετικός υπουργός για ζητήματα εθνικότητας ήθελε να κατευνάσει τους Τούρκους, να προστατεύσει την επανάσταση και ίσως να κερδίσει την υποστήριξη της επανάστασης από τον Kemal Ataturk. Θύμωσε με την εθνικιστική στάση των Αρμενίων που ζητούσαν τμήματα της Τουρκίας και επιθυμούσαν την προσάρτηση της «Δυτικής Αρμενίας» από τη Σοβιετική Αρμενία. Ο Stalin έγραψε στον Lenin: «Δεν μπορούμε να δεχτούμε τέτοια ιμπεριαλιστικά αιτήματα των Αρμενίων.. αιτήματα που προέρχονται από την εμμονή των εθνικιστών Αρμενίων κατά της Τουρκίας».

Δύο συνθήκες, η Συνθήκη της Μόσχας και του Kars, υπεγράφησαν το 1921, που προέβλεπαν παραχωρήσεις υπέρ της Τουρκίας και καθόριζαν τα σημερινά σύνορα.

Υποσχέθηκε στην Αρμενία ότι θα λάμβανε το Ναγκόρνο-Καραμπάχ για να εξισορροπηθούν οι παραχωρήσεις υπέρ της Τουρκίας. Οι Αζέροι Κομουνιστές εναντιώθηκαν με αποτέλεσμα ο Stalin να προβεί σε συμβιβασμό.

«Αναφορικά με την ανάγκη να υπάρχει αρμονία μεταξύ των Μουσουλμάνων και των Αρμενίων.. το ορεινό Καραμπάχ θα πρέπει να παραμείνει στα σύνορα της Σοβιετικής Δημοκρατίας του Αζερμπαϊτζάν και θα ανακηρυχθεί ως αυτόνομη περιοχή», έγραψε ο Stalin. Η αυτόνομη περιφέρεια του Ναγκόρνο-Καραμπάχ εγκαθιδρύθηκε το 1923 και είχε 160.000 κατοίκους εκ των οποίων οι περισσότεροι ήταν Αρμένιοι.

Οι αποφάσεις του 1921 παράγουν αποτελέσματα μέχρι και σήμερα .

Ο Lavrenti Beria παρότρυνε τον Stalin να πιέσει τόσο έντονα την Τουρκία να προβεί σε εδαφικές παραχωρήσεις, ένα ζήτημα που θεωρείται ως η κύρια αιτία της τουρκικής ένταξης στο ΝΑΤΟ το 1951. Τον Φεβρουάριο του 2016, τα μέλη της ρωσικής Δούμας Valery Raskin και Sergei Obukhov ζήτησαν από το Υπουργείο Εξωτερικών να αναθεωρήσουν τη Συνθήκη. Κάποιοι ακραίοι Ρώσοι εθνικιστές που υποστηρίζουν την Αρμενία ζήτησαν να επιστραφούν τμήματα της Τουρκίας στον σύμμαχό τους.

Όταν ο Σοβιετικός Κομουνισμός ήταν ισχυρός, τα φυλετικά ζητήματα στον Καύκασο βρίσκονταν υπό έλεγχο. Το ίδιο συνέβη περίπου στην Γιουγκοσλαβία και στην Κριμαία.

Όταν η Σοβιετική Ένωση άρχισε να αποδυναμώνεται, εμφανίστηκαν οι εθνικισμοί. Τον Αύγουστο του 1987, οι Αρμένιοι που ζούσαν στο Καραμπάχ, έστειλαν μια αίτηση στη Μόσχα, ζητώντας την ενοποίησή τους με την Αρμενία.

Χωρίς αυτό να προκαλεί έκπληξη, η Σοβιετική Δημοκρατία της Αρμενίας υποστήριξε την προσάρτηση ενώ η Σοβιετική Δημοκρατία του Αζερμπαϊτζάν όχι, με αποτέλεσμα να ξεσπάσει η σύγκρουση.

Η Αρμενία έγινε ανεξάρτητο κράτος το 1990. Τον Αύγουστο του 1991 το Αζερμπαϊτζάν κήρυξε την ανεξαρτησία του από τη Σοβιετική Ένωση και το Καραμπάχ το 1991. Το Αζερμπαϊτζάν κατάργησε το αυτόνομο κράτος του Ναγκόρνο-Καραμπάχ. Το Καραμπάχ που ελέγχεται από τους Αρμένιους διοργάνωσε αμέσως δημοψήφισμα στο οποίο 107.000 άνθρωποι (99% των ψηφισάντων) υποστήριξαν την ανεξαρτησία.

Αρχικά, ο Αρμένιος ηγέτης Levon Ter-Petrossian είχε υποστηρίξει ότι η χώρα του ήθελε ομαλές σχέσεις με την Τουρκία.

«Η Αρμενία αλλάζει και σε αυτόν τον νέο κόσμο θα πρέπει να είμαστε νέα γειτονικά κράτη με νέους τρόπους σκέψεις».

Όμως ο πόλεμος με το Αζερμπαϊτζάν κατέστρεψε αυτήν την ευκαιρία. Καθώς η Αρμενία, που έχει στενές στρατιωτικές σχέσεις με τη Ρωσία, κατέλαβε το Ναγκόρνο-Καραμπάχ και το 14% του εδάφους του Αζερμπαϊτζάν, ο Τούρκος πρόεδρος Turgot Ozal απείλησε με επέμβαση. Η περίκλειστη Αρμενία επιθυμούσε την πρόσβαση στο τουρκικό λιμάνι της Τραπεζούντας, όμως η σύρραξη έθεσε τέλος σε αυτό το σχέδιο και έκλεισαν τα σύνορα 311 χλμ με την Αρμενία το 1993. Η Τουρκία επίσης κατηγόρησε την Αρμενία ότι διέπραξε φρικαλαιότητες ενάντια στους Αζέρους. Το Ιράν με το μεγάλο του πληθυσμό Τουρκόφωνων Αζέρων, τοποθετήθηκε πλησιέστερα προς την Αρμενία, φοβούμενη τον παντουρκισμό.

Ενώ τα Ηνωμένα Έθνη κατηγορούσαν συνεχώς την Αρμενία για την επέμβασή της στο Αζερμπαϊτζάν και αρνήθηκαν να αναγνωρίσουν το Ναγκόρνο-Καραμπάχ ως ανεξάρτητο κράτος, ο Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη, ΟΑΣΕ, και ιδιαίτερα μια υπο-ομάδα χωρών, ονομαζόμενη Ομάδα του Μινσκ (Λευκορωσία, Γαλλία, Τουρκία, Ρωσία, Γερμανία, Ουγγαρία, Ιταλία και Σουηδία) συστάθηκε για να λειτουργήσει ως διαμεσολαβητής στην ένοπλη σύγκρουση, που έληξε το 1994. Ο πρέσβης τω ΗΠΑ Rudolf Perina στην ομάδα, είπε ότι υπήρχε μικρή πιθανότητα να επιλυθεί η σύγκρουση το 2014, αλλά ήταν δυνατή μόνο η σταθεροποίησή της. 

Δεν φαίνεται ξεκάθαρο το πώς θα επιλυθεί η σύγκρουση όταν η πλειονότητα του λαού του Ναγκόρνο- Καραμπάχ επιμένει είτε στην ανεξαρτησία είτε στην Ένωση με την Αρμενία, μια κατάσταση παρόμοια με εκείνη της Βόρειας Κύπρου. Το 2006 περισσότεροι από 74.000 ψήφισαν για να γίνει η περιοχή «κυρίαρχο δημοκρατικό» κράτος. Αυτό το «κράτος» έχει αναγνωριστεί μόνο από την Αμπχαζία, τη Νότια Οσετία και την Transitria, τρία άλλα μικρά κράτη που θεωρούνται σε διεθνές επίπεδο ως τμήματα άλλων κρατών αλλά έχουν διακηρύξει την αυτονομία τους τα τελευταία 25 χρόνια κι έχουν υποστηριχθεί από την Ρωσία.

Το πρόβλημα είναι ότι η σύγκρουση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ είναι συνδεδεμένη με τις σχέσεις Αρμενίας, Ρωσίας και Τουρκίας. Το αρμενικό Σύνταγμα ακόμα θεωρεί ότι τμήματα της Ανατολικής Τουρκίας είναι μέρος της Αρμενίας και θέλει την αναγνώριση της αρμενικής γενοκτονίας. Μια διαρροή πληροφοριών τον Μάρτιο του 2005 δείχνει ότι οι ΗΠΑ ανησυχούσαν για την άποψη της Αρμενίας ότι θα μπορούσε να «αποσυνδεθεί» η σχέση της με την Τουρκία από τη σύγκρουση με το Αζερμπαϊτζάν. Ο πρώην υπουργός εξωτερικών της Τουρκίας Yasar Yakir είπε σε δημοσιογράφους το 2009 και το 2011 ότι αν οι ΗΠΑ βοηθούσαν στη διαμεσολάβηση, τότε η σύγκρουση του Ναγκόρνο-Καραμπάχ θα μπορούσε να επιλυθεί, πράγμα που δείχνει σε ποιο βαθμό η Τουρκία έχει ως προτεραιότητα την υποστήριξη του Αζερμπαϊτζάν.

Σύμφωνα με τον Richard Giragosian σε ένα άρθρο του στην al-Jazeera το Δεκέμβριο, η σύγκρουση θερμάνθηκε τα τελευταία χρόνια. Το 2003 οι θάνατοι που προκλήθηκαν από εχθροπραξίες ανέρχονταν στους 19, το 2014 αυξήθηκαν σε 64 και το 2015 ανέρχονταν σε 60. Κατηγόρησε το Αζερμπαϊτζάν ότι απέκτησε drones από το Ισραήλ και βασίζεται σε μια στρατηγική «στρατιωτικής κλιμάκωσης ώστε να ασκήσει πίεση σε διπλωματικό επίπεδο στην ειρηνευτική διαδικασία». Στις 22 Δεκεμβρίου το Αζερμπαϊτζάν, του οποίου οι στρατιωτικές δαπάνες ξεπερνούν το συνολικό ΑΕΠ της Αρμενίας…απείλησε να πάρει πίσω τη διεκδικούμενη περιοχή με τη βία», ανέφερε ένα άλλο άρθρο στην al-Jazeera. Το BBC λέει ότι οι Αζέροι απέκτησαν στρατιωτικό εξοπλισμό αξίας 4 δις δολαρίων από τη Ρωσία. Όμως κάποιοι αναλυτές υποστηρίζουν ότι η ρωσική υποστήριξη προς την Αρμενία έχει ως στόχο την εξισορρόπηση.

Μια εκπρόσωπος του Υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας είπε σε δημοσιογράφους το Φεβρουάριο ότι η Ρωσία «αναπτύσσει σχέσεις με το Αζερμπαϊτζάν και δεν θα κάνει τίποτα για να τις επιδεινώσει. Αντιθέτως, θα εστιάσουμε σε τρόπους για να βελτιώσουμε περαιτέρω τις σχέσεις μας με αυτήν την χώρα».

Ωστόσο, από τη στιγμή που ξέσπασε η σύγκρουση την 1η Απριλίου, τα ρωσικά μέσα ενημέρωσης ανέφεραν ότι ο Τούρκος πρόεδρος Recep Tayyp Erdogan υποστήριζε την «στρατιωτική λύση» του Μπακού. Αυτό αποτελεί ένδειξη ότι η Ρωσία, της οποίας η σχέση με την Άγκυρα για τη σύγκρουση στη Συρία βρίσκεται σε κρίση, δείχνει την υποστήριξή της για την Αρμενία. Στις 3 Απριλίου, το Αζερμπαϊτζάν δήλωσε τη μονομερή κατάπαυση του πυρός.

Δεν είναι ξεκάθαρο το πώς θα μπορέσει να επέλθει λύση μετά από 22 χρόνια αδυναμίας εξεύρεσης της.
Όπως σε πολλές συγκρούσεις, δείχνει την αδυναμία του υπάρχοντος διεθνούς συστήματος που δεν μπορεί να εξασφαλίσει τα σύνορα που ορίστηκαν πριν από έναν αιώνα. Από τη Βόρεια Κύπρο ως το Κόσοβο και σε άλλα μέρη υπάρχει το ίδιο πρόβλημα. Όπως με τη δυτική Σαχάρα, υπάρχει μια ρητορική κατάληψης του Αζερμπαϊτζάν από την Αρμενία, ενώ είναι ξεκάθαρο ότι οι κάτοικοι του Ναγκόρνο-Καραμπάχ προτιμούν την ανεξαρτησία.

Αντί για την αυτονομία, υπάρχει το χάος. Ωστόσο, για την Αρμενία η σύγκρουση δεν φαίνεται να έχει αισιόδοξες προοπτικές. Είναι μια μικρή, περίκλειστη χώρα με ΑΕΠ που αντιστοιχεί στο ένα πέμπτο του συνολικού ΑΕΠ του Αζερμπαϊτζάν, ενώ το κατά κεφαλήν της ΑΕΠ είναι το μισό εκείνου του Αζερμπαϊτζάν. Έχει κατά πολύ μικρότερο πληθυσμό, και η δυνατότητά της να αντέξει άλλον έναν πόλεμο χωρίς υποστήριξη είναι αβέβαιη. Θα χρειαστεί τους Ρώσους ή τους Ιρανούς και θα αποτελεί όμηρο τους. Όπως η Transistria το Ναγκόρνο-Καραμπάχ θα επιβιώσει αλλά δεν θα ευημερήσει.

Πηγή: Jerusalem Post
Απόδοση-επιμέλεια: Αριστέα Τσαμαδιά για το Κέντρο Γεωπολιτικών Αναλύσεων