Alias Natura – Εξερευνώντας την νόηση

Ας ξεκινήσουμε την εξερεύνηση από την ίδια την λέξη. Η λέξη νόηση στην αγγλική γλωσσολογία μεταφράζεται ως cognition που προέρχεται από την λατινική λέξη cognitīvus,  που λεξικολογικά σημαίνει την ικανότητα απόκτησης γνώσεων και της κατανόησης αυτών μέσω της λογικής σκέψης, την εμπειρία, τα πειράματα, και τις αισθήσεις. 

Ο Kant όριζε την γνώση ως ένα σύνολο από αναπαραστάσεις, οι οποίες έχουν γεννηθεί στο εσωτερικό της συνείδησης και οι οποίες έχουν συγκριθεί και συνδεθεί μεταξύ τους. Ο Peter Russell υποστηρίζει φιλοσοφικά πως η συνειδητότητα είναι η θεμελιώδης ιδιότητα που σχηματίζει τα πάντα, πιο θεμελιώδης και από το χώρο, το χρόνο ή την ύλη. Η συνειδητότητα εμφανίζεται παντού και σε όλες τις κλίμακες, όπως σε ζωντανούς οργανισμούς χωρίς νευρικό σύστημα όπως οι μέδουσες και ως την κλίμακα των δομικών στοιχείων της ύλης, ακόμα και στο φως που οδεύει διαλέγοντας πάντα την πιο σύντομη, χρονικά, διαδρομή. 

Η έννοια της συνειδητότητας στις όλο και πιο μικρές κλίμακες ξεφεύγει από τη συνείδηση που εμφανίζει ο άνθρωπος και απλοποιείται αλλά δε μηδενίζεται. Υποστηρίζει επίσης ορθά πως η ανθρώπινη συνείδηση δεν εμφανίστηκε, ξαφνικά, ταυτόχρονα με τον ανθρώπινο νου, αλλά εξελίχθηκε μαζί με την πολυπλοκότητα του «μυαλού» που αντιλαμβάνεται το φυσικό κόσμο, και συνεχώς εμπλουτίζεται με εμπειρίες και αναπαράγει όλο και πιο σύνθετες μορφές ώστε να τον κατανοεί, όπως και να κατανοεί και τον «εαυτό» που τη φέρει.  

Στηριζόμενος  στη εγχειρηματική φράση του Russell ότι η νόηση εξελίσσεται μαζί με την πολυπλοκότητα του εγκεφάλου, μπορούμε να συνάψουμε ότι η νόηση και συνεπώς η ικανότητα συνθετικής σκέψης απαντάται και σε άλλα είδη ζώων με μικρότερη εγκεφαλική πολυπλοκότητα. Έτσι με την μελέτη της συμπεριφοράς αυτών, έχει επιτευχθεί πρόοδος ακόμη και στην εξήγηση της προέλευσης της ανθρώπινης ηθικής. Αυτό αν μη τι άλλο μας οδηγεί στην σκέψη που από το 1859 και μετά εγειρόταν συχνά, το ερώτημα αν η νοητή συμπεριφορά οφείλεται σε κάποια γενετική προδιάθεση ή στην εκπαίδευση και τη μάθηση.  Πως η ηθική συμπεριφορά και ειδικά ο αλτρουισμός, που ορίζεται ως μια ενέργεια-πράξη η οποία είναι ευεργετική για τον αποδέκτη, αλλά εκτελείται από τον αλτρουιστή με κάποιο κόστος, μπορούν να συσχετιστούν με την εξέλιξη του είδους ή του πληθυσμού;

Είναι εύλογο να επισημανθεί πως σε μια ανθρώπινη και άλλου είδους κοινωνικής ομάδας, μεγάλο μέρος της συμπεριφοράς συνίσταται σε πράξεις ευγένειας και αβρότητας οι οποίες τελούνται χωρίς κανένα αισθητό κόστος. Και αυτό ακριβώς το είδος συμπεριφοράς δεν είναι μόνο πολύ σημαντικό για τη συνοχή μιας κοινωνικής ομάδας, αλλά ανοίγει επίσης ένα πέρασμα προς τον αυστηρά ορισμένο αλτρουισμό. Εδώ θα ήθελα να προσθέσω κάποια λόγια του Christopher Hitchens που ορθά παρατηρεί πως η υπόθεση πως η ανθρώπινη ζωή θα ήταν χωρίς πυξίδα, αν κατά κάποιον τρόπο δεν τελούσαμε υπό τον διαρκή έλεγχο μιας αμετάτρεπτης  και απαρασάλευτης ουράνιας δικτατορίας, χτυπάει με τσεκούρι στη ρίζα όσων έχουμε μάθει για την εξελικτική βιολογία (οι κοινωνίες που ανέχονται το έγκλημα, την κλοπή και την ψευδορκία δεν διαρκούν πολύ και εκείνες που παραβιάζουν το ταμπού της αιμομιξίας και του κανιβαλισμού εκλείπουν), και συνιστά βίαιη προσβολή της ίδιας της έννοιας του ανθρώπινου αυτοσεβασμού. 

Αν λοιπόν η αλτρουιστική συμπεριφορά ως αποτέλεσμα της σύνθετης σκέψης μπορεί να παρατηρηθεί στο ανθρώπινο είδος που υπάρχει ως Homo sapiens  τουλάχιστον εκατόν πενήντα χιλιάδες χρόνια, καθώς και σε άλλα είδη όπως κάποια πρωτεύοντα θηλαστικά , γεννιέται το ερώτημα γιατί στερούμε από τον τίτλο του ορισμού τους την προαναφερόμενη σύνθετη σκέψη και λογική και ικανοποιούμαστε με τον  χαρακτηρισμό της όποιας  συμπεριφοράς τους ως αποτέλεσμα καθαρού ένστικτου και μόνο,  έχοντας ορίσει το ένστικτο ως  η εγγενής τάση ή ορμή ενός ζωντανού οργανισμού προς την κατεύθυνση συγκεκριμένων συμπεριφορών ή αντιδράσεων, με την τάση να προϋπάρχει της μνήμης που προκύπτει από τη μάθηση, ένα αναλλοίωτο λοιπόν χαρακτηριστικό ενός βιολογικού είδους.  

Ο Sigmund Freud, επηρεασμένος από το έργο του Δαρβίνου, υιοθέτησε μεταξύ άλλων και την ιδέα της συνέχειας μεταξύ των ζώων και των ανθρώπων. Ο άνθρωπος, όπως και τα ζώα, δρα με βάση τα ένστικτα. Στον άνθρωπο τα ένστικτα περιέχονται στο «αυτό», το μέρος της προσωπικότητας το οποίο αφορά τις ασυνείδητες λειτουργίες του ανθρώπου. Διατύπωσε ότι η κινητήρια δύναμη στον άνθρωπο είναι οι ορμές, οι οποίες ωθούν τον άνθρωπο να ικανοποιήσει τις βιολογικές του ανάγκες. Οι ορμές δηλαδή, τα ένστικτα του ανθρώπου, δρουν ασυνείδητα. Όμως οι συνειδητές επιθυμίες είναι τεκμήρια της λογικής σκέψης και δεν υποσκελίζονται από τις πρωτόγονες ορμές που κυριαρχούν στο ασυνείδητο. Επομένως το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς υποκινείτε από δύο καθοδικά ένστικτα: το ένστικτο της ζωής και το ένστικτο του θανάτου. Το ένστικτο της ζωής είναι αυτό που σχετίζεται με τις βασικές ανάγκες της επιβίωσης, της αναπαραγωγής και της ευχαρίστησης.

Αναγνωρίζοντας το λεπτό όριο μεταξύ της συνειδητής και της ασυνείδητης επιθυμίας ή διαφορετικά το όριο της δράσης μέσου ένστικτου και της δράσης μέσου σύνθετης λογικής σκέψης, μπορούμε να κατανοήσουμε ικανοποιητικά το τι πραγματεύεται η συνειδητότητα, η μοναδικότητα του Νου, το εγώ, η βούληση και η ελευθερία, η επιστήμη και η θρησκεία.

Κωνσταντίνος Χνούδας (Google+)

Βιβλιογραφία:

Dicker, G. (2004) Kant's Theory of Knowledge: An Analytical Introduction. Oxford University Press.

Freud, S. (1959) Beyond the Pleasure Principle. New York: Bentam (originally published in 1920).

Hitchens, C. (2007) The Portable Atheist. Da Capo Press.

Mayer, E. (2001) What Evolution Is. Basic Boocs

Russell, P. (2004) The Primacy of Consciousness, Lecture given at Physics of Consciousness Conference.