Σπίθες Υπερβατικότητας Στον «Μικρό Ναυτίλο» Του Οδυσσέα Ελύτη.

Γράφει ο Κυριάκος Τούνης

Από τις πλέον ώριμες συλλογές του Ελύτη είναι αυτή του «Μικρού Ναυτίλου» (1970-1974). Εδώ ο ποιητής, έμπειρος οδοιπόρος της ζωής, αναρωτιέται την αδικία που χαρακτηρίζει την ιστορικότητα της ανθρώπινης δράσης και αναζητά την υπέρβασή της.

Η αγωνία του για την έλλειψη επικοινωνίας των ανθρώπων γίνεται φανερή τόσο στην «Είσοδο» όσο και στην «Έξοδο» της συλλογής:

                     Τι δίνω, τι μου δίνουν και περισσεύει το άδικο

                    Χρυσέ ζωής αέρα…

Χαρακτηριστικές είναι και οι αποκαλύψεις του «Προβολέα» του ποιητή. Από τον Αρχαίο μέχρι τον Σύγχρονο κόσμο φωτίζει τις ίντριγκες, τις δωροδοκίες, τις δολοφονίες των άξιων, τα πολιτικά πραξικοπήματα. Ενδεικτικά αναφέρουμε τους στίχους:

Σκηνή πέμπτη: Στο φτωχό του στρώμα της φυλακής, ο

             Σωκράτης, μετά την καταδίκη του σε θάνατο, πίνει το κώ-

            νειο ήρεμος και ξεψυχάει.               

             

Ο ποιητής όμως δεν μπορεί να μείνει μόνο στο χάος, κάπου πρέπει να γείρει το νόημα της ύπαρξης. Αναζητά, λοιπόν, την φυγή στο βάθος του εαυτού του:

            Είπα θα φύγω. Τώρα. Μ’ ότι να ’ναι το σάκο μου

           τον ταξιδιωτικό στον ώμο στην τσέπη μου έναν Οδηγό

          την φωτογραφική μου μηχανή στο χέρι.

Ο «οδηγός» θα τον κατευθύνει και η «φωτογραφική μηχανή» θα αποτυπώσει τις εμπειρίες του. Στο ταξίδι αυτό θέλει να ενώσει τους ανθρώπους:

Ν’ αποκαταστήσω από τις νύξεις που έβρισκα διάσπαρτες στον κόσμο αυτόν,  

          μιαν αθωότητα τόσο ισχυρή που να ξεπλένει τα αίματα –το άδικο- και να  

         εξαναγκάζει τους ανθρώπους να μου αρέσουν.

Το υποκείμενο νιώθει ότι είναι ένα ον σε σχέση με τους άλλους:

         Κάποτε νιώθω να ’μαι τόσοι πολλοί που χάνομαι

Θέλει να υπερβεί με την ένωση αυτή την χρονικότητα, τα όρια:

       Θέλω να πραγματοποιηθώ έστω και στο μάκρος μιας ηλικίας που να ξεπερνά 

       την δική μου.

Οι σπίθες υπερβατικότητας γίνονται πλέον φανερές. Η άλλη χώρα, και πιο συγκεκριμένα η άλλη Ελλάδα, η φαντασιακή αναδύεται:

Κατοίκησα μια χώρα, που ’βγαινε από την άλλη, την πραγματική, όπως

     τ’όνειρο από τα γεγονότα της ζωής μου. Την είπα και αυτήν Ελλάδα και τη 

    χάραξα πάνω στο χαρτί να τηνε βλέπω.

Το πιο χαρακτηριστικό όπλο του Ελύτη στο χάραγμα της νέας Ελλάδας δεν θα μπορούσε να είναι άλλο από τις λέξεις. Αυτές θα αποκρυπτογραφήσουν την μυστικότητα του πνεύματος, την ενόραση του άλλου κόσμου, που μετά την βουτιά του υποκειμένου στο βάθος, αρχίζει να αναδύεται:

     Όταν ανακαλύψουμε τις μυστικές σχέσεις των εννοιών και τις περπατήσουμε σε

     βάθος θα βγούμε σε άλλου είδους ξέφωτο που είναι η Ποίηση. Και η ποίηση

     πάντοτε είναι μια όπως ένας είναι ο ουρανός. Το ζήτημα είναι από που βλέπει

    κανείς τον ουρανό.

           Εγώ τον έχω δει από καταμεσίς της θάλασσας.

Ο ποιητής επιλέγει τα θαλασσινά γυαλιά που θα κάνουν διαυγή τον ιδεατό και απλό κόσμο, που του αποτείνεται:

      Τείνω με όλους μου τους πόρους προς ένα –πώς να το πω;-

      περιστρεφόμενο, εκθαμβωτικό ευ. Από το πώς δαγκώνω

      μέσα στο φρούτο έως το πώς κοιτάζω απ’ το παράθυρο, αι-

      σθάνομαι να σχηματίζεται μια ολόκληρη αλφαβήτα που πα-

      σχίζω να βάλω σ’ ενέργεια με την πρόθεση ν’ αρμόσω λέξεις

      ή φράσεις, και την απώτερη φιλοδοξία, ιάμβους και τετρά-

      μετρα. Που σημαίνει: να συλλάβω και να πω έναν άλλο, δεύ-

      τερο κόσμο που φτάνει πρώτος  μέσα μου.

     1)ΟΤΙ ΜΠΟΡΕΣΑ Ν’ ΑΠΟΧΤΗΣΩ μια ζωή από πράξεις ορατές

        για όλους, επομένως να κερδίσω την ίδια μου διαφάνεια, το

       χρωστώ σ’ ένα είδος ειδικού θάρρους που μου’ δωκεν η Ποίη-

      ση : να γίνομαι άνεμος για τον χαρταετό και χαρταετός για

      τον άνεμο, ακόμη και όταν ουρανός δεν υπάρχει.

     2)ΕΚΦΡΑΖΟΜΑΙ ΟΠΩΣ ΕΝΑ ΠΕΡΓΑΜΟΝΤΟ στο πρωινόν

        αέρα. Η διήθηση, που δεν την αντιλαμβάνεται άλλος κανείς,

       αυτή έχει σημασία. Μέσ’ από τους κοινωνικούς αγώνες, τη

      λαχτάρα για δίκιο και για ελευθερία, το αναπαλλοτρίωτο του

     ατόμου: μια ευωδία!

    3)ΟΙ ΦΑΝΤΑΣΤΙΚΕΣ ΑΛΗΘΕΙΕΣ φθείρονται πολύ πιο δύσκολα.

        Ο Ρεμπώ επέζησε της Κομμούνας όπως θα επιζήσει το φεγ-

        γάρι της Σαπφώς από το φεγγάρι του Άρμστρογκ. Χρειά-

       ζονται άλλης λογής υπολογισμοί.

   Από τους παραπάνω στίχους μπορούμε να νιώσουμε τον αέρα της αναπνοής, ακόμη και όταν υπάρχει νηνεμία, την μυρωδιά της ατομικής συνείδησης, ακόμη και όταν επικρατεί το χάος του συνόλου, την έλλειψη χρονικότητας μέσα στην περατότητα των πραγμάτων.

Σύμμαχος στην περιπλάνηση του υπερβατού είναι οι λέξεις, τις οποίες ερωτεύεται. Οι λέξεις αυτές δεν είναι άψυχες. Τα γράμματα γίνονται για τον ποιητή τα λιθάρια του μονοπατιού του. Νέοι δρόμοι δημιουργούνται από αυτόν που θέλει να τους διαβεί:

       Όξω από το μνημονικό τρεις ώρες δρόμο βρέθηκα να κυ-

       Νηγώ στο δάσος των φωνηέντων. Σκοπευτής από ένστικτο

      (κι αισθηματίας) χτυπώ και ρίχνω: …

      Αφόντας μπήκα σ’ έρωτα για τούτα τα κορμάκια λίγνεψα,

      έφεξα. Σ’ ύπνο και ξύπνο άλλο στο νου δεν είχα –πώς να

     τα μεγαλώσω μια μέρα να τα κοιμηθώ. Παραμόνευα πίσω

    απ’ τις θύρες. Έμαθα να τα πιάνω στον αέρα, στο νερό.

    Όταν άνοιξα τον Οδηγό μου, κατάλαβα. Μήτε σχεδιαγράμματα

    μήτε τίποτα. Μόνο λέξεις. Αλλά λέξεις που οδηγούσαν μ’ ακρίβεια

    σ’ αυτό που γύρευα.

   Μέσα στο ποιητικό ταξίδι αλλάζει και ο αξιακός κώδικας. Η δύναμη, για παράδειγμα, δεν φανερώνεται με την βία, αλλά με την καθαρότητα:

Λίγοι ξέρουν ότι ο υπερθετικός στα αισθήματα σχηματίζεται με το φως,

     όχι με τη δύναμη. Και ότι χρειάζεται χάδι εκεί που βάζουν μαχαίρι.

Επίσης, οι ηδονές δεν είναι μίασμα, αλλά αγιότητα. Η αγιοσύνη υποκλίνεται στον έρωτα, στην πραγμάτωση των επιθυμιών. Στηρίζει το υποκείμενο στις επιλογές του και το χαρακτηρίζει με την ιδιότητά της:

                                                                         Και το βράδυ,

    αργά, την ώρα που της έβγαλα τα σκουλαρίκια να τη φιλήσω

     έτσι όπως θέλω εγώ, με τη ράχη ακουμπισμένη στον μαντρό-

     τοιχο της εκκλησίας , μπουμπούνισε το πέλαγος και οι Άγιοι

     βγήκανε κρατώντας κεριά να μου φωτίσουνε.

   Χαρακτηριστικότατος  είναι και ο στίχος:

       Από σένα η άνοιξη εξαρτάται. Τάχυνε την αστραπή

       Πιάσε το ΠΡΕΠΕΙ από το ιώτα και γδάρε το ίσαμε το πι.

Ποιος άλλος θα μπορούσε να καλέσει με αυτόν τον τρόπο τον νέο να διαμελίσει ό,τι τον απομακρύνει από την ενέργεια της καρδιάς. Οι συμβατικοί κανόνες χάνουν την ισχύ τους για να δώσουν χώρο στον άνθρωπο να  ανανεώσει τον τρόπο ζωής του προς κάτι μη πιεστικό και αυταρχικό.

Στην νέα πραγματικότητα ο ποιητής έλκεται από την απλότητα. Οι μεταποιούμενες αξίες του ανθρώπου υψώνονται από την ποιότητα του ελαχίστου:

Γεννήθηκα για να ’χω τόσα. Δεν μου λέει τίποτα να παραδοξολογώ.

        Από το ελάχιστο φτάνεις πιο σύντομα οπουδήποτε.

Και η Ελλάδα με παρόμοιο τρόπο ξαναδημιουργείται. Από τα πιο παρθένα και αυθεντικά στοιχεία της, την ελιά, το αμπέλι και την θάλασσα:

Εάν αποσυνδέσεις την Ελλάδα, στο τέλος θα δεις να σου

απομένουν μια ελιά, ένα αμπέλι, κι ένα καράβι. Που σημαί-

νει: με άλλα τόσα την ξαναφτιάχνεις.

  

Επίσης, από τον «σάκο» του ποιητή δεν λείπουν εικόνες ταξιδιωτικές, τοπωνύμια αγαπημένα, ξεχωριστές γυναίκες, άλλοι ποιητές, μουσικοί, ζωγράφοι. Γενικά ό,τι συνέβαλλε στη δημιουργία του εαυτού του.

Γίνεται, τέλος, φανερό ότι ο Ελύτης, παρά την αιωνιότητα της αδικίας και την έλλειψη ελπιδοφόρου νοήματος, καταφάσκει σε έναν ατομικό υπερβατικό κόσμο που δημιουργήθηκε όμως από την σχέση με άλλα υποκείμενα. Ονειρεύεται ωστόσο την στιγμή, όπου ο καθένας θα δημιουργήσει και θα κατοικήσει στο δικό του παράδεισο. («Ναι ο παράδεισος δεν ήταν μια νοσταλγία. Ούτε, πολύ περισσότερο, μια ανταμοιβή. Ήταν δικαίωμα»).  Την στιγμή όπου ο καθένας θα φωτίσει έναν κόσμο που υπερβαίνει την στέρηση επικοινωνίας, την χρονικότητα των σχέσεων («ηθικός ήλιος»).

Βιβλιογραφία: 1) Οδυσσέας Ελύτης, Ο ποιητής και οι ελληνικές πολιτισμικές αξίες, ΔΙΕΘΝΕΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ (1994), Εκδόσεις Γκοβόστη

2) Οδυσσές Ελύτης, Ο Μικρός Ναυτίλος (1970-1974), Ίκαρος εκδοτική εταιρία, 1985

Για να μας βρείτε στο facebook ,μπείτε εδώ:https://www.facebook.com/Uperbasiswordpresscom?fref=ts