Θεές του Αιγαίου: Η μία και οι πολλές

Gerhard Hiesel
Καθηγητής του Αιγαιακού Πολιτισμού στο Πανεπιστήμιο του Freiburg

Γυναικείες μορφές εμφανίζονται στα πρώτα κιόλας βήματα της γλυπτικής δημιουργίας στο προϊστορικό Αιγαίο. Το θραύσμα ενός μικρού πήλινου ανάγλυφου από τη Νέα Νικομήδεια της Μακεδονίας, ενός οικισμού της Προκεραμικής Νεολιθικής εποχής, αποτελεί ένα από τα παλαιότερα τεκμήρια. Παριστάνει το κάτω μέρος του σώματος και τους μηρούς μιας γυναίκας (εικ. 1).

Με αυτήν την παράσταση αρχίζει μια μακρά σειρά άνθρωπόμορφων -σχεδόν αποκλειστικά γυναικείων- απεικονίσεων στον αιγαιακό κόσμο, ως έργα μικροπλαστικής, ανάγλυφα, γλυπτικής και ζωγραφικής. Η σειρά αυτή συνεχίζει να υφίσταται και μετά το τέλος της Εποχής του Χαλκού, και επιδέχεται διαφορετικές εκτιμήσεις και ερμηνείες.

Οι γυναικείες μορφές σηματοδοτούν και ένα άλλο ξεκίνημα. Τα πρώτα ελληνικά λίθινα αγάλματα της Αρχαϊκής εποχής απεικονίζουν γυναίκες. Γυναίκες ή θεές είναι οι κυρίαρχες μορφές στις απαρχές της καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Γυναίκες ή θεές

Ποιές παραμέτρους διαθέτουμε, όμως, για να μπορέσουμε να διακρίνουμε τη διαφορά;

Ας αρχίσουμε λοιπόν να προσεγγίζουμε το δύσκολο πρόβλημα που αφορά την κατάταξη και τη θεμελίωση της στις πρώιμες αρχαϊκές απεικονίσεις. Στην είσοδο ενός ιερού τεμένους βρίσκεται ένα περιρραντήριο, μια μεγάλη φιάλη με νερό την οποία στηρίζουν γυναίκες. Αυτό δεν σημαίνει βέβαια κάτι το ιδιαίτερο, διότι αφενός μεν ο καθαρμός πριν από την είσοδο στο τέμενος αποτελούσε μέρος των νενομισμένων, αφετέρου δε ανέκαθεν οι γυναίκες έπρεπε να μεταφέρουν το νερό από την πηγή ή από το πηγάδι. Πρόκειται δηλαδή για μια καθημερινή σκηνή. Όμως οι γυναίκες στέκονται πάνω σε λέοντες, τους κρατάνε από την ουρά ή, όπως τον σκύλο, με λουρί. Η απεικόνιση αυτή, βέβαια, δεν αντικατοπτρίζει πια τον κοινωνικό ρόλο της γυναίκας, είναι η απεικόνιση της θεάς: η κυρίαρχος της ζωής επιδεικνύει τη δύναμη της, εξουσιάζοντας τα δυνατά λιοντάρια, προσφέρει το ζωτικής σημασίας νερό και, μέσω της κάθαρσης, επιτρέπει την πρόσβαση στον τόπο της λατρείας. Εάν αποδεχθούμε την ερμηνεία αυτή, τότε κάθε συνισταμένη της παράστασης λειτουργεί ως κριτήριο για την απόδοση ενός θεϊκού περιεχομένου, το οποίο δεν αντιστοιχεί στην αναμενόμενη καθημερινότητα. Συνεπώς, η γυναίκα π.χ. του μινωικού σφραγιδόλιθου που στέκεται ανάμεσα σε δύο λέοντες είναι θεά.

Είναι δυνατόν όμως να ισχυριστούμε ότι γίνονταν με τον ίδιο τρόπο κατανοητές και στην Εποχή του Χαλκού όλες οι παραστάσεις, στις οποίες εμείς αναγνωρίζουμε το μη καθημερινό, και συνακόλουθα την έκφραση ενός θεϊκού περιεχομένου; Μήπως είναι εξίσου πιθανό, ό,τι σήμερα θεωρούμε ως πραγματικό ή μη πραγματικό να μην αποτελούσε τόσο ισχυρή αντίθεση στον πρώιμο αυτό κόσμο των εικόνων;

Θα πρέπει να μας επιτραπεί να δώσουμε στην απεικόνιση της κυριαρχίας πάνω στα δυνατά λιοντάρια τη συμβολική σημασία της παντοδυναμίας. Η γυναίκα που κρατά στο κάθε της χέρι ένα ψηλόλαιμο πουλί -είτε αυτή απεικονίζεται σε μινωικό σφραγιδόλιθο είτε σε οστέινο ανάγλυφο της Λακωνίας- δεν μπορεί να είναι μια αγρότισσα που θέλει να πουλήσει τις χήνες της στην αγορά. Είναι η ίδια η κυρίαρχος της ζωής. Την απεικόνιση αυτή μπορούμε μεν να την κατανοήσουμε με τη βοήθεια των καθημερινών μας βιωμάτων, αλλά ταυτόχρονα μας δείχνει ότι η διαμεσολάβηση του θρησκευτικού περιεχομένου δεν εξαρτάται από το αν η μορφοποίηση της εικόνας είναι γραπτή ή γλυπτή. Η απεικόνιση είναι ένα μεταφορικό σχήμα για την υπόσταση της θεάς. Αν την απομονώσουμε από τα συμφραζόμενα της δεν μπορούμε πια να την κατανοήσουμε.

Κατεβάστε ολόκληρη τη μελέτη εδώ (αρχείο PDF, 3.33MB)

 macedonia hellenic land