Πλωτίνος, ο κατεξοχήν εκπρόσωπος του Νεοπλατωνισμού

Ο Πλωτίνος γεννήθηκε το 205 μ.Χ. σε μια πόλη στην καρδιά της Αιγύπτου, την Λυκόπολη και ήταν ίσως ο μεγαλύτερος φιλόσοφος του μυστικισμού και της εσωτερικότητας, ένας στοχαστής που πίστευε πως ο δρόμος προς την φώτιση αποτελεί ένα ταξίδι στα μέσα του ανθρώπου.

Ο Πλωτίνος αποτελεί έναν από τους σημαντικότερους...
φιλοσόφους της αρχαιότητας, ζώντας τον 3ο αιώνα μ.Χ. επί ρωμαϊκής αυτοκρατορίας όπου επικρατούσε η ελληνική παιδεία και η ελληνική γλώσσα ήταν η διεθνής διάλεκτος της εποχής. Η εποχή που έζησε ήταν μια περίοδος μεταβατική, παλαιοί Θεοί αποσύρονταν, νέες θρησκείες εμφανίζονταν και το αρχαίο μαχόταν με το σύγχρονο για την ψυχή του κόσμου. Είναι η στιγμή που ο Χριστιανισμός αρχίζει να διαδίδεται αναμετρούμενος όμως με άλλα ισχυρά φιλοσοφικά και θεολογικά ρεύματα του κόσμου, όπως τον Γνωστικισμό και τον Νεοπλατωνισμό.

Ο Πλωτίνος ήταν ο κορυφαίος εκπρόσωπος του Νεοπλατωνισμού (σταματά με αυτοκρατορικό διάταγμα το 529 μ.Χ.), που ονομάστηκε έτσι επειδή ήταν εμπνευσμένος από τον Πλάτωνα (4ο αιώνα π.Χ.) και αποτελούσε το μεγαλύτερο φιλοσοφικό κίνημα της εποχής. Η ιστορία του Νεοπλατωνισμού ξεκινά πριν από τον Πλωτίνο, αλλά και συνεχίζει ύστερα από αυτόν για αρκετούς αιώνες, επηρεάζοντας σημαντικά και την χριστιανική θρησκεία. Σκοπός του Νεοπλατωνισμού ήταν η επανασύνδεση του ανθρώπου με τον Θεό, η αποδέσμευσή του από την σωματικότητα του και η εσωτερική μυστική σύνδεση της ψυχής με το όλον- με την θεία αποκάλυψη. Οι Νεοπλατωνιστές αδιαφορούσαν για τα εγκόσμια πράγματα, όπως την πολιτική ή την επιστήμη και το βασικό τους μέλημα ήταν η μεταφυσική, το βίωμα του Θείου και η κατανόηση της δομής που συνδέει τον άνθρωπο με τον Θεό.

Ο φιλόσοφός μας πίστευε τόσο πολύ στην κατωτερότητα του σώματος έναντι του πνεύματος, ώστε έμοιαζε να ντρέπεται που βρισκόταν μέσα σε σώμα και αποτέλεσμα αυτής της διάθεσης του ήταν να μην θέλει να διηγηθεί ούτε για την πατρίδα του, ούτε για την οικογένειά του, ούτε για τους γονείς του. Αν και γεννήθηκε στην Αίγυπτο, η κουλτούρα του ήταν καθαρά ελληνική και ανεξάρτητη από οποιαδήποτε σημαντική αιγυπτιακή επιρροή. Σπούδασε φιλοσοφία στην Αλεξάνδρεια, το κατεξοχήν φιλοσοφικό κέντρο της εποχής, όπου η ελληνική σκέψη συναντιόνταν με τον ανατολικό μυστικισμό και έτσι γνώρισε και τις ανατολικές φιλοσοφίες των Περσών, των Ινδών και των Μάγων.

Σε ηλικία 40 ετών μεταβαίνει στην Ρώμη και ιδρύει την δική του σχολή, η οποία γνώρισε μεγάλη επιτυχία ανταγωνιζόμενη σοβαρά την νεογέννητη Χριστιανική θρησκεία. Μεταξύ των θαυμαστών του ήταν και ο ίδιος ο Ρωμαίος αυτοκράτορας, στον οποίο πρότεινε να ιδρύσει μια πόλη που θα αποτελούταν μόνο από φιλοσόφους και ήθελε να την ονομάσει «Πλατωνόπολη». Μέχρι τα 50 του ο Πλωτίνος δεν είχε γράψει ούτε ένα κείμενο, κατά την συνήθεια των μυστικιστικών φιλοσόφων, ώσπου έγραψε ένα έργο που έμεινε στην ιστορία με το όνομα «Εννεάδες» (9 πραγματείες κυρίως οντολογικού, κοσμολογικού και ηθικού περιεχομένου) και αποτέλεσε όχι μόνο το θεμέλιο της Νεοπλατωνικής φιλοσοφίας, αλλά και μια βαθειά επιρροή στις θρησκείες του Χριστιανισμού, του Παγανισμού, Ιουδαϊσμού και του Ισλαμισμού.

Το σύμπαν σύμφωνα με τον Πλωτίνο απαρτίζεται από τρία πνευματικά επίπεδα ξεκινώντας –σε πυραμιδική μορφή από πάνω προς τα κάτω- από το «Έν», τον «Νου», και την «Ψυχή».

Πρόκειται για μία τριάδα που θυμίζει αρκετά την χριστιανική (Πατήρ-Υιός-Άγιο Πνεύμα). Τα επίπεδα αυτά τα ονομάζει «Υποστάσεις» και κατά την άποψή του η μία Υπόσταση απορρέει από την άλλη. Αρχικά, τα πάντα προέρχονται από το πρώτο επίπεδο (το «Έν») που ορισμένες φορές το ονομάζει και Θεό και αποτελεί την αρχέγονη πηγή κάθε όντος χωρίς όμως το ίδιο να είναι ον. Είναι ενιαίο, άπειρο και ασύλληπτο. Το δεύτερο επίπεδο στην ιεραρχία είναι ο «Νους» ή αλλιώς το πνεύμα και εδώ το «Έν» γίνεται πολλά καθώς διασπάται σε πολλές ιδέες (σ.σ. έννοια των Ιδεών του Πλάτωνα) και αυτές οι Ιδέες είναι τα αιώνια πνευματικά πρότυπα κάθε υλικού πράγματος (π.χ. κάθε δίκαιη πράξη προέρχεται από την ιδέα της δικαιοσύνης και κάθε τρίγωνο του κόσμου προέρχεται από την αιώνα ιδέα του τριγώνου (τρεις γωνίες κ.λπ.). Τέλος, από το επίπεδο του «Νου» απορρέει η τρίτη και τελευταία υπόσταση, η «Ψυχή». Η «Ψυχή» συνορεύει με τον «Νου» και από κάτω της με τον καθημερινό μας κόσμο, παραλαμβάνοντας τις ιδέες από τον «Νου» και μεταδίδοντάς τες στον επίγειο κόσμο δημιουργώντας έτσι οτιδήποτε αυτός έχει. Εδώ βέβαια δημιουργείται και το φαινόμενο του ίδιου του Χρόνου.

Ο κόσμος της καθημερινής μας εμπειρίας αποτελεί το κατώτερο στάδιο του κόσμου και βρίσκεται κάτω από το επίπεδο της «Ψυχής». Εδώ δεν φθάνει το φως από το επίπεδο του «Ενός», συνεπώς η υλική πραγματικότητα αποτελεί για τον Πλωτίνο το βασίλειο του κακού και γι αυτό ταύτισε την ύλη με το κακό. Δεν συμπαθούσε τον καθημερινό κόσμο και τον έβρισκε βίαιο, διεφθαρμένο και χαμηλής αντίληψης και μάλιστα πήγε ένα βήμα παραπέρα υποστηρίζοντας κάτι ακόμα πιο εντυπωσιακό. Υποστήριξε όχι μόνο ότι η καθημερινή πραγματικότητα ταυτίζεται με το κακό, αλλά ότι κατ’ ουσία η καθημερινότητα και το κακό δεν υπάρχουν αφού απουσιάζει από αυτά το «Έν», η ουσία δηλαδή όλης της πραγματικότητας. Επομένως, το σύμπαν στην φιλοσοφία του διαμορφώνεται μέσα από δύο πόλους, στην μία άκρη βρίσκεται το «Έν» ή αλλιώς ο Θεός, ενώ στην άλλη βασιλεύει το απόλυτο σκοτάδι, η ύλη ή αλλιώς το κακό. Το κακό όμως δεν είναι κάτι που υπάρχει, αντιθέτως είναι καθαρή απουσία φωτός, είναι το απόλυτο τίποτα και ο κόσμος της εμπειρίας μας αποδεικνύεται μία πλάνη. Χαρακτηριστικά εδώ είναι τα λόγια του Πλάτωνα: «…η καθημερινή πραγματικότητα δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια φτωχή απομίμηση, σκιές ιδεών που υπάρχουν στα ανώτερα μεταφυσικά επίπεδα…».

Ο άνθρωπος, για τον Πλωτίνο, είναι και αυτός ένα πλάσμα χωρισμένο σε τρία μέρη.

Αποτελείται από την ανώτερη ψυχή του, την κατώτερη ψυχή και το σώμα. Το πραγματικό εγώ του καθενός μας , είναι η ανώτερη ψυχή η οποία ζει στο κοσμικό επίπεδο της «Ψυχής» και εκεί απαλλαγμένη από τα πάθη και τον πόνο του σώματος φωτίζεται από τον «Νου» βιώνοντας συνεχώς μια κατάσταση μακαριότητας και γνώσης. Από εκεί διαχέεται σε μία ψυχή χαμηλότερου επιπέδου η οποία βρίσκεται στο σώμα. Σκοπός της ζωής κατά τον Πλωτίνο είναι η επιστροφή στο «Έν» ή αλλιώς στον Θεό και η απαλλαγή από την ύλη μέσω της σκέψης. Με άλλα λόγια, έλεγε, πως ο άνθρωπος μπορεί να αποφασίσει σε ποιο επίπεδο θα ζήσει- με ποιο εγώ θα ταυτιστεί, με εκείνο που είναι βυθισμένο στην σωματικότητα ή με το ανώτερο που ελλοχεύει στην εσωτερικότητα. Προκειμένου να κάνει το δεύτερο, βέβαια, πρέπει να κάνει μια ζωή πειθαρχημένη, μια ζωή φιλοσόφου, να έχει φρόνηση, παρρησία και να αφιερωθεί στην διανόηση. Ωστόσο, αυτό δεν σημαίνει πως ο φιλόσοφος πρέπει να ζει ασκητικά μακριά από την κοινωνική πραγματικότητα, μπορεί να βρίσκεται σε επαφή με το ανώτερο εγώ του ως μέλος της κοινωνίας ακολουθώντας όμως μια ζωή στοχαστική και ολιγαρκή.

Η λογική δεν είναι το μόνο μέσο που μπορεί να φέρει τον φιλόσοφο σε επαφή με την ανώτερη πραγματικότητα. Η ένωση αυτή, κατά τον Πλωτίνο, επιτυγχάνεται και μέσα από μυστικιστικές πρακτικές, όπως ο διαλογισμός, η έκσταση και η βύθιση του ανθρώπου στην εσωτερικότητα του. Χαρακτηριστικά ήταν τα λόγια του γι αυτή την διαδικασία: «…συχνά ξυπνώ και το πνεύμα μου απουσιάζει από το σώμα μου… ξένος προς κάθε τι, τις στιγμές εκείνες έχω την πεποίθηση πως κατέχω ένα πεπρωμένο ανώτερο… ο ενθουσιασμός μου τότε είναι ο υψηλότερος δυνατός που μπορεί να έχει κανείς στην ζωή του… είμαι ενωμένος με το θείο ον και καθρεπτίζομαι μέσα του…».

Κλείνοντας, αξίζει να σημειωθούν να λόγια που είπε λίγο πριν πεθάνει που είναι και ως έναν βαθμό αντιπροσωπευτικά της φιλοσοφίας του: «…αξίζει να υψώσουμε το θείον που υπάρχει μέσα μας, στο θείον που υπάρχει στο σύμπαν».

Γεώργιος Παρασίδης