Εκπαιδευτικές Μη φαιδρότητες. Για να ζήσουμε...

Mετά το θάνατο του Αχιλλέα, o Αίας που θεωρεί τον εαυτό του σαν τον γενναιότερο των Ελλήνων, εξοργίζεται επειδή οι Αχαιοί απένειμαν στον Οδυσσέα την πανοπλία του Αχιλλέα. Και γι' αυτό προσπάθησε να δολοφονήσει τον Οδυσσέα και εκείνους που του απένειμαν την πανοπλία. Όμως η Θεά Αθηνά, για να αποτρέψει αυτή τη σφαγή και να για να τους προστατέψει, παραπλανεί τον Αίαντα οδηγώντας τον στην τρέλα.

Εκείνος μέσα στην παραίσθησή του επιτίθεται στα κοπάδια των Αχαιών και κατασφάζει τα ζώα, νομίζοντας ότι εκδικείται τους Αχαιούς. Οταν συνέρχεται από την παραίσθηση και την τρέλα του, αντιλαμβάνεται τί έκανε και μη μπορώντας πια ν' αντέξει τον εξευτελισμό και τη ντροπή, αποφασίζει ν' αυτοκτονήσει, παρ' όλο που οι δικοί του άνθρωποι προσπαθούν να τον αποτρέψουν.

Ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνονας, εξοργισμένοι από τη δολοφονική του επίθεση εναντίον τους, απαγορεύουν την ταφή του. Ο αδελφός του Αίαντα, ο Τεύκρος, αδιαφορεί για την απαγόρευση αυτή και οργανώνει την ταφή, προς εκπλήρωση του ηθικού του καθήκοντος ως αδελφός του νεκρού αφ' ενός και προς τιμήν του νεκρού που ήταν ήρωας σε όλες τις μάχες, αφ' ετέρου.

Ο Οδυσσέας διαφωνεί με την απαγόρευση της ταφής του νεκρού Αίαντα, που αποφάσισαν ο Μενέλαος και ο Αγαμέμνονας. Οι Ατρείδες εντυπωσιάζονται με τις επιφυλάξεις του Οδυσσέα, γιατί αυτός, παρόλο που ήτανε μεγάλος εχθρός του Αίαντα όσο ζούσε, τώρα δείχνει μι' ανεξήγητη μεγαλοθυμία. Τελικά, ζητάει «να μείνει φίλος τους λέγοντάς τους την άλήθεια» κ.α., κι έτσι καταφέρνει να πείσει τους Ατρείδες να επιτρέψουν τις ταφικές τιμές, που ταιριάζουν στη γενναιότητα του Αίαντα.

Ο Αίας του Σοφοκλή, είναι ένα έργο με μεγάλη δυναμική. Η ηθογραφική του σημασία όσο και η παιδαγωγική του αξία, είναι μοναδική. Εδώ διδάσκεται η δύναμη της σωφρονιστικής/δημιουργικής κριτικής και του ήθους, εδώ η οξύτητα του μισερού λόγου αποτελεί αντικείμενο επίκρισης και παραίνεσης προς αποφυγήν. (Και άλλα, που οπωσδήποτε μου διαφεύγουν).

Είναι ένα έργο παλιό, μα τόσο επίκαιρο και τόσο αναγκαία η διδασκαλία του σήμερα! Με την ευκαιρία, εδώ, μια παρουσίασή του το 1983, στην Επίδαυρο. Δείτε το, θα το χαρείτε.

Με πολύ σεβασμό στην παλαιότητα του αντιτύπου που κρατούσα στα χέρια μου, ξαναδιάβασα τούτο το καλοκαίρι το κείμενο, και παρακολούθησα αργότερα την παλαιά παράσταση. Ύστερα, από αυτά, με την απλή, κοινή, λογική μου και τη διάθεση να βρώ τα σπουδαία, χωρίς φιλολογικές αξιώσεις και χωρίς ειδικές περγαμηνές στο αντικείμενο, θα σας εκμυστηρευθώ τα διδάγματα που αποκόμισα:

Ανάμεσα στα ερωτήματα/διδάγματα που γεννά τούτο το «μάθημα», εντοπίζω -κατ' αρχήν- τον άφατο εγωκεντρισμό/ναρκισσισμό του ήρωα. Ο εγωϊσμός αυτός που σαν πρώτο του βήμα έχει το «εγώ είμαι ο σπουδαιότερος», σαν δεύτερο βήμα του έχει το «είστε άθλιοι που δεν με τιμήσατε». Και σαν φυσικό κι επακόλουθο βήμα έχει την οργή (της μη αναγνώρισης της αξίας του) και την απόφασή του για εκδίκηση - «θα σας εξολοθρεύσω».

Κι ύστερα, εντοπίζω και κατανοώ τη δύναμη της σοφίας του Οδυσσέα και την πειθώ της αλήθειας και του μέτρου που έχει ο λόγος του.

Η υπερφίαλη και αλαζονική συμπεριφορά του Αίαντα σε όλο της το τραγικό «μεγαλείο». Η παρέμβαση της Αθηνάς (που "τρελλαίνει" τον ήρωα, προκειμένου να αποτρέψει τη σφαγή ανθρώπων), δεν σωφρονίζει τον ήρωα, όταν αργότερα αυτός θα συνειδητοποιήσει πως έχει κατασφάξει τα κοπάδια των Αχαιών αντί για τους ίδιους τους Αχαιούς. Δεν μετανοεί για την απόφαση σφαγής και για την εκδικητική του μανία. Το αντίθετο μάλιστα. Βρίσκεται βαρειά πληγωμένος, από την αποτυχία του να επικρατήσει ολοκληρωτικά, ακόμη και δια της δολοφονίας των εχθρών του. Αυτό που δεν μπορεί να δεχθεί είναι η ήττα της αποτυχίας του να τους εξολοθρεύσει. Γιατί αυτή η ήττα είναι ντροπή και προσβολή της ουσίας της ζωής του. Γιατί αυτός δεν ηττάται, γιατί αυτός δεν χρειάζεται κανέναν για να επιτύχει. Και οργίζεται ακόμη περισσότερο, και τώρα πια οργίζεται κατά του εαυτού του, που δεν κατάφερε να επιβεβαιώσει το αήττητό του. Και αποφασίζει, διαλαλώντας το μάλιστα, να αυτοκτονήσει, για να τιμωρήσει τον εαυτό του, χωρίς καμμιά άλλη έγνοια για τους δικούς του ανθρώπους (που τη φροντίδα τους αναθέτει σε άλλον) και για τον πόνο που θα προκαλέσει σ' αυτούς. 

Να τιμωρήσει τον εαυτό του επειδή απέτυχε να σφάξει εκείνους που δεν αναγνώρισαν την αντρεία του ως μεγαλύτερη όλων των άλλων, και γιατί εξαιτίας αυτής της αποτυχίας δεν επιτρέπεται ο υπαίτιος να ζεί και να αναπνέει στον κόσμο.

Από την άλλη πλευρά, οι άλλοι αλαζόνες, οι θυμωμένοι Ατρείδες απαγορεύουν την ταφή του ανθρώπου που επιβουλεύτηκε τη ζωή τους, κι αφού δεν μπόρεσαν να τον υποτάξουν εν ζωή, κάνουν ό,τι μπορούν, για να του επιβληθούν τώρα, που πέθανε!

Και τέλος, κορυφαία νουνεχής μορφή της τραγωδίας, ο Οδυσσέας, που είναι επιφορτισμένος με τα σχετικά περί την ταφή: να γίνει, όπως θέλει ο Τεύκρος, ο αδελφός του Αίαντα, ή να μη γίνει, όπως διατάσσουν οι Ατρείδες;

Ο σημαντικός τούτος ήρωας, η ενσάρκωση του αρχέτυπου της εξυπνάδας, της προσαρμογής, του μέτρου και της σοφίας, βρίσκεται ανάμεσα στις δυο τάσεις: Αλλά δέχεται το αίτημα του Τεύκρου και ενίσταται στη διαταγή των Ατρειδών, των βασιλέων! Πώς επιβάλλεται; Με τη σοφία του!

Καταλυτικές είναι οι απαντήσεις του Οδυσσέα στα ερωτήματα των Ατρειδών:

Δεν μπορείς να μισείς και να εκδικείσαι έναν πεθαμένο.
Δεν μπορείς να ξεχνάς τις αρετές του προσώπου, ακόμη κι αν είναι ο εχθρός σου.
Οι εν ζωή διαφορές μας δεν μεταφέρονται μετά θάνατον.
Η φιλία πρέπει να εξακολουθεί ακόμη και όταν λέγεται η δυσάρεστη αλήθεια.
Δεν αμφισβητείται η γενναιότητα του Αίαντα και το πρωτείο του σ' αυτό.
Όμως τώρα κείτεται νεκρός και η ευθύνη, άλλαξε χέρια.
Εμείς δεν θα αποδείξουμε τώρα στον Αίαντα ότι δεν ήταν ο πρώτος, αλλά θα κάνουμε εκείνο που αντιστοιχεί σ' εμάς να είμαστε «πρώτοι»: Και πάντως, τώρα, πρέπει να γίνει η ταφή του νεκρού.

Ο Οδυσσέας, μας δείχνει ότι το μεγαλείο του καθενός μας είναι προσωπική του υπόθεση, γιατί αυτός ο ίδιος θα το σαρκώσει. Και η αλαζονεία είναι ένα μεγαλείο που αγγίζει την ύβρη, γιατί φέρνει τον όλεθρο.

Αντίθετα, η σοφία είναι το μέσο εκείνο που θα σε οδηγήσει στην ανάδειξη του πρακτέου, κάθε φορά. Μπορείς να μη στερείσαι το υψηλό φρόνημα που σε κάνει να ξεχωρίζεις, αλλά σε αυτό πρέπει να υπάρχουν/να υπολογίζονται και οι άλλοι άνθρωποι. Με τη σοφία οδηγό, «το μεγαλείο» (οι εξαιρετικές ικανότητες και δυνάμεις) του καθενός μας, μας φέρνει σε ενότητα και επωφελή/δημιουργική/παραγωγική σύμπραξη με τους άλλους, και δεν μας ξεχωρίζει για να μας απομονώσει.

Διάβαζα αυτά, τούτο το καλοκαίρι, κι είπα, να μη τα κρατήσω για μένα, μια και αναγγέλθηκε ότι η κυβέρνηση θα ζητήσει ψήφο εμπιστοσύνης.

Τί ακριβώς να εμπιστευθούμε; Πως θα μας σφάξει και θα μας πουλήσει όλους, για να αποδείξει στον εαυτό της ότι αυτή είναι η κυβέρνηση;

-Εμείς, θα θέλαμε μια καλή κυβέρνηση!

Ε.Αθανασούλη