Ο εμπρησμός του εβραϊκού συνοικισμού Κάμπελ της Θεσσαλονίκης

Γράφει ο Γιάννης Σιατούφης

Ένα γεγονός που συγκλόνισε την κοινωνία της Θεσσαλονίκης και απασχόλησε την ελληνική κυβέρνηση και την ελληνική Βουλή ήταν ο εμπρησμός του συνοικισμού Κάμπελ. Το γεγονός αυτό ήταν η κορύφωση μιας σειράς επεισοδίων που τάραξαν τις σχέσεις των κοινοτήτων της Θεσσαλονίκης, Ελλήνων και Εβραίων. Αλλά εντύπωση προκαλεί ότι δεν πολυαναφέρεται κι, αν δεν κάνω λάθος, ούτε στα αφιερώματα της ΕΡΤ3 για τα 100 χρόνια από την απελευθέρωση της πόλης επισημάνθηκε!

Η εβραϊκή κοινότητα της Θεσσαλονίκης άρχισε να μεγαλώνει τον 15ο και 16ο αιώνα, όταν με πλοία κατέφθασαν καραβάνια εξόριστων Εβραίων από την Ισπανία και από άλλες περιοχές της Μεσογείου. Η Θεσσαλονίκη ήταν ένα ιδανικό κέντρο γι’ αυτούς, για να κάνουν μία νέα αρχή στη ζωή τους, καθώς ήταν σε στρατηγική θέση (σταυροδρόμι ηπείρων και πύλη των Βαλκανίων). Μάλιστα εκμεταλλευόμενοι τα προνόμια, που κατά καιρούς αποσπούσαν από τον σουλτάνο της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, έγιναν η πιο ακμαία κοινότητα της Θεσσαλονίκης. Οι σχέσεις με την Υψηλή Πύλη έφτασαν στο καλύτερο σημείο, όταν εξισλαμισμένοι Εβραίοι (οι Ντονμέδες) πήραν υψηλά αξιώματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία.

Τέλη του 19ου με αρχές του 20ου αιώνα η Θεσσαλονίκη είχε 140.000 κατοίκους από τους οποίους οι 80.000 ήταν Εβραίοι (οι υπόλοιποι ήταν 25.000 Έλληνες, 25.000 Τούρκοι, 10.000 Σλαβόφωνοι). Δηλαδή ουσιαστικά ήταν εβραϊκή πόλη σε τέτοιο βαθμό, που την αποκαλούσαν «Νέα Ιερουσαλήμ». Στην πόλη τότε υπήρχε η Σχολή Αλλιάνς Φρανσαίς, εβραϊκή κλινική, το Νοσοκομείο Χιρς, η κεραμοποιεία Αλλατίνη, οι οργανώσεις «Μακαμπί» και «Μισδραχή», 5 ημερήσιες εβραϊκές εφημερίδες (οι 3 στα γαλλικά και οι 2 στα εβραϊκά), μία σειρά από φιλανθρωπικές οργανώσεις, το άσυλο φρενοβλαβών «Λιέτο Νοάχ». Το λιμάνι της Θεσσαλονίκης ουσιαστικά βρισκόταν κάτω από των έλεγχο των Εβραίων, όπως και οι συνοικίες γύρω από το λιμάνι ήταν το εμπορικό κέντρο της πόλης. Όλα τα συνάφια (συντεχνίες), π.χ. αμαξάδες, χαμάληδες, ήταν σε εβραϊκά χέρια.

Θεσσαλονίκη,, εβραικός συνοικισμός κοντά στην πλατεία Αριστοτέλους

Επόμενο ήταν οι Τούρκοι να ήταν προτιμητέοι από την εβραϊκή κοινότητα, για να μην ανατραπεί όλη αυτή η ευνοϊκή κατάσταση για αυτούς. Ο Ελ. Βενιζέλος σε ένα απόσπασμα ομιλίας του στη Βουλή ανέφερε ότι: «αληθές είναι ότι το Ισραηλιτικόν στοιχείον έζη καλά υπό την προηγουμένη κατάστασιν και δεν μας υπεδέχθη με ανοιχτάς αγκάλας». Στις μέρες της απελευθέρωσης της πόλης το 1912 από τα ελληνικά στρατεύματα οι Ισραηλίτες της Θεσσαλονίκης, βλέποντας ότι οι Τούρκοι δεν μπορούσαν να κρατήσουν την πόλη, ζητούσαν με τηλεγραφήματα στα Υπουργεία Εξωτερικών των Μεγάλων Δυνάμεων την αυτονόμηση της πόλης και αργότερα στην ΚΤΕ (Κοινωνία των Εθνών) επανέλαβαν το αίτημα. Αφού είδαν ότι ούτε οι Τούρκοι θα κρατούσαν την πόλη, ούτε το αίτημα για αυτονομία ήταν εφικτό, προτιμούσαν να περιέλθει στους Βούλγαρους. Όταν δεν το κατάφεραν ούτε αυτό, οι μεν πλούσιοι Εβραίοι έφυγαν στο εξωτερικό παίρνοντας μαζί τους περιουσία γύρω στα 400 εκατ. εκείνης της εποχής και οι ντονμέδες πήγαν στην Κωνσταντινούπολη.

Ο φόβος και ο ανταγωνισμός Ελλήνων και Εβραίων μετριάστηκε κάπως μετά την απελευθέρωση της πόλης, καθώς οι δύο κοινότητες βρήκαν έδαφος να αναπτυχθούν οικονομικά εκμεταλλευόμενοι το κενό που άφησαν φεύγοντας οι Τούρκοι. Αυτή η ηρεμία όμως ανατράπηκε όταν το 1922 η πόλη της Θεσσαλονίκης κατακλείστηκε από χιλιάδες μικρασιάτες πρόσφυγες.

Η οργάνωση 3Ε και ο πρόεδρός της Γ. Κοσμίδης

Οι πρόσφυγες αντιμετωπίστηκαν με ψυχρότητα και από τους ντόπιους Έλληνες («τουρκόσποροι» αποκαλούνταν) και από την ισραηλιτική κοινότητα. Από την άλλη πλευρά οι πρόσφυγες έβγαλαν στην επιφάνεια όλα τα στερεότυπα για τους Εβραίους πράγμα που έκανε πιο έντονη την θρησκευτική και πολιτιστική διαφορά των δύο κοινοτήτων. Κυρίως όμως ήταν ο οικονομικός και πολιτικός ανταγωνισμός. Η ελληνική κοινότητα ήταν με το Κόμμα των φιλελευθέρων του Βενιζέλου, ενώ οι Εβραίοι ήταν με το Λαϊκό Κόμμα και πολλοί μετά με το νεοϊδρυθένΚομμουνιστικό Κόμμα, πράγμα που τους έκανε να υποστούν μια σειρά από αντιδημοκρατικά μέτρα από την κυβέρνηση Βενιζέλου. Όλες αυτές οι διαφορές λοιπόν προετοίμαζαν ένα αντισημιτικό κίνημα, μόνο που στην αρχή περιορίζονταν σε πετροπόλεμους παιδιών στα «σύνορα» ελληνικών και εβραϊκών συνοικιών και κυκλοφορία ανεκδότων και επιθεωρήσεων για τους Εβραίους.

Το 1927 εκδηλώθηκε μία μορφή εμπορικού πολέμου από μερικούς μικροεμπόρους της πόλης με προκηρύξεις να κυκλοφορούν και να προτρέπουν τους Έλληνες να ψωνίζουν μόνο από Έλληνες κι όχι από Εβραίους. Το αντιεβραϊκό κλίμα φορτιζόταν επικίνδυνα με άρθρα και χρονογραφήματα της εφημερίδας «Μακεδονία» και από την απαίτηση της εβραϊκής κοινότητας να σταματήσει η προβολή της ταινίας «ο Βασιλεύς των Βασιλέων» το Πάσχα του 1930. Επίσης από την κίνηση της ισραηλιτικής κοινότητας να στήσει μνημείο υπέρ του Άγνωστου Γάλλου στρατιώτη προς τιμήν των γαλλοεβραίων στρατιωτών που έπεσαν στον Α΄ Παγκόσμιο πόλεμο, πράγμα το οποίο ξεσήκωσε τις εθνικές οργανώσεις, γιατί πίστευαν ότι οι Γάλλοι έπαιξαν άσχημο ρόλο σε βάρος της Ελλάδας στη μικρασιατική εκστρατεία. Και τέλος από μία πληροφορία ότι το 1/3 των Εβραίων της Θεσσαλονίκης δεν είχαν πάρει ακόμη την ελληνική υπηκοότητα.

Το γεγονός που έφερε τα πράγματα στα άκρα ήταν ένα διεθνές συνέδριο των Μακαμπί (εβραϊκή νεολαία) στη Σόφια. Συγχρόνως στη βουλγαρική πρωτεύουσα γινόταν συνέδριο του «Μακεδονικού κομιτάτου» (των Κομιτατζήδων), με μοναδικό σκοπό την αυτονομία της Μακεδονίας. Η Θεσσαλονίκη, με άρθρο της εφημερίδας «Ελεύθερο Βήμα» την 1 Σεπτεμβρίου 1930, πληροφορήθηκε ότι ο αντιπρόσωπος των Μακαμπί Θεσσαλονίκης Ισαάκ Κοέν παρευρέθηκε στο συνέδριο των Κομιτατζήδων και μάλιστα είπε μεταξύ άλλων ότι «οι Μακαμπί Θεσσαλονίκης θα είναι στο πλευρό τους μέχρις ότου η Μακεδονική σημαία κυματίσει νικηφόρως από Νύσσης μέχρις Σκοπίων κι από Σκοπίων μέχρις του Λευκού Πύργου της Θεσσαλονίκης».

Το παραπάνω περιστατικό αναστάτωσε την πόλη, με την εφημερίδα «Μακεδονία» και τις εθνικές οργανώσεις («Εθνική Ένωσις Ελλάς» (Ε.Ε.Ε.), «Εθνική Παμφοιτητική Ένωσις» (Ε.Π.Ε.) και άλλες) να ζητούν τη διάλυση των Μακαμπί Θεσσαλονίκης. Από την άλλη πλευρά ο εβραϊκός τύπος και η ισραηλιτική κοινότητα άρχισαν μία οργανωμένη επίθεση στην εφημερίδα και τις εθνικιστικές οργανώσεις λέγοντας ότι ο Κοέν, που παρευρέθηκε στο συνέδριο των Κομιτατζήδων δεν γνώριζε βουλγαρικά, για να ξέρει τι έλεγαν οι σύνεδροι. Ο Γ. Διοικητής Σ. Γονατάς συνέστησε στις δύο πλευρές να ηρεμήσουν.

Επεισόδια σημειώθηκαν στην οδό Βενιζέλου, στο τμήμα από την Εγνατία οδό μέχρι την Ερμού, στην οποία υπήρχαν εβραϊκά μαγαζιά και έξω από τα γραφεία των Ε.Ε.Ε. και Ε.Π.Ε. και ακολούθησαν συλλήψεις. Ανταποκριτές ξένων εφημερίδων μιλούν ανοιχτά πλέον για αντισημιτικές εκδηλώσεις.

Αντιπροσωπεία της Ισραηλίτικης Κοινότητας επισκέφτηκε τον πρωθυπουργό Ελ. Βενιζέλο στην Αθήνα και πέτυχε μια δήλωση, με την οποία ο Βενιζέλος καταδίκαζε τα γεγονότα της Θεσσαλονίκης και έδινε εντολή για τιμωρία των συλληφθέντων και ποινική δίωξη του δημοσιογράφου της «Μακεδονίας» Ν. Φαρδή. Πρέπει να σημειωθεί ότι η «Μακεδονία» ήταν μια εφημερίδα που ανήκε στο χώρο του Κόμματος των Φιλελευθέρων. Το θέμα πηγαίνει και στη Βουλή, όπου οι αρχηγοί όλων των κομμάτων καταδίκασαν την έκρηξη του αντισημιτισμού στη Θεσσαλονίκη και ζήτησαν την παραδειγματική τιμωρία των ενόχων και των υποκινητών.

Τον Ιούνιο του 1931 250 άτομα, κυρίως έφεδροι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί, εισέβαλλαν στα γραφεία των Μακαμπί και πιάστηκαν στα χέρια με Εβραίους που ήταν εκείνη τη στιγμή μέσα. Τελευταία στιγμή απετράπη ο εμπρησμός των γραφείων. Σε αντίποινα Εβραίοι κάτοικοι συνοικισμών όπως του αριθμού 6 (κοντά στην 25η Μαρτίου) σχημάτισαν ομάδες περιφρούρησης με ροπαλοφόρους, με αποτέλεσμα να έχουμε μικροσυμπλοκές, τραυματισμούς και συλλήψεις. Ο Σ. Γονατάς έριξε την ευθύνη στους κομμουνιστές(!), σύμφωνα με τον οποίο αυτοί εκμεταλλεύονται την αμοιβαία δυσπιστία των δύο κοινοτήτων.

Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Μακεδονία για τα γεγονότα στο Κάμπελ

Και φτάνουμε στις 29 Ιουλίου 1931. Το κλίμα ήταν εκρηκτικό και φήμες κυκλοφορούσαν ότι το βράδυ θα γίνονταν επιθέσεις σε εβραϊκούς συνοικισμούς ως αντίποινα στις επιθέσεις Εβραίων εναντίον Ελλήνων στο συνοικισμό αριθμό 6. Στις 11:15 το βράδυ ο εβραϊκός συνοικισμός Κάμπελ στην περιοχή Ντεπώ, ο οποίος είχε δημιουργηθεί μετά την πυρκαγιά του 1917, δέχεται επίθεση από 200 άτομα με όπλα και τσεκούρια. Ομάδα προσφύγων από την Καλαμαριά επιτέθηκε σε Εβραϊκό καφενείο στο Κάμπελ. Ακολούθησε ο σοβαρός τραυματισμός δύο Ελλήνων αεροπόρων από μια ομάδα πολιτών ( Εβραίων σύμφωνα με την εφημερίδα “Μακεδονία” και τον αστυνομικό διευθυντή της πόλης Καλοχριστιανάκη), η οποία τους επιτέθηκε με λοστούς και μαχαίρια.

Το νέο αυτό διαδόθηκε ταχύτατα στους προσφυγικούς συνοικισμούς της πόλης και εξερέθισε περαιτέρω την κατάσταση. Αρχικά κινήθηκαν κατά του Κάμπελ έφεδροι στρατιώτες από τους όρχους της αεροπορίας, που εμποδίστηκαν επιτυχώς από την αστυνομία. Αργότερα ένα πλήθος 2.000 Ελλήνων (ανάμεσα τους και στελέχη της ΕΕΕ) προερχόμενο κυρίως από τις προσφυγικές συνοικίες της Τούμπας και της Καλαμαριάς ξεχύθηκαν στην Εβραϊκή συνοικία Κάμπελ βάζοντας φωτιά στα μαγαζιά και στα σπίτια της και προκαλώντας εκτεταμένες καταστροφές. Αποτέλεσμα ήταν να καούν 9 θάλαμοι, στους οποίους στεγάζονταν 54 οικογένειες, η συναγωγή, το σχολείο, το φαρμακείο και μεμονωμένοι οικισμοί και έμειναν άστεγοι σχεδόν 100. Ευτυχώς δεν υπήρξαν θύματα αλλά μόνο τραυματίες.

Την άλλη μέρα, 30 Ιουλίου 1931 πολλοί Εβραίοι μετέφεραν το βιος τους από τις περιφερειακές συνοικίες σε σπίτια Εβραίων στο κέντρο της Θεσσαλονίκης για μεγαλύτερη ασφάλεια. Οι πιο πλούσιοι έφευγαν για άλλες πόλεις της νότιας Ελλάδας. Ο Σ. Γονατάς υποσχέθηκε αποζημιώσεις για τις ζημιές και καλούσε οργανώσεις και εφημερίδες να ρίξουν τους τόνους για κατευνασμό των πνευμάτων. Το ίδιο απαίτησε και ο εισαγγελέας, πράγμα που άρχισε να παρατηρείται από την επόμενη κιόλας μέρα.

Ο ξένος τύπος εξαπέλυσε μια τρομερή εκστρατεία κατά της Ελλάδας για έξαρση του αντισημιτισμού στη χώρα, που συνοδεύτηκε από συλλαλητήρια, τα οποία απειλούσαν να αναζωπυρώσουν τα επεισόδια στην πόλη.

Τελικά συνελήφθησαν 23 άτομα, οι περισσότεροι Πόντιοι από την Καλαμαριά, και επιπλέον οι Γ. Κοσμίδης και Δ. Χαριτόπουλος, πρόεδρος και γραμματέας της Ε.Ε.Ε. και ο Ν. Φαρδής αρχισυντάκτης της εφημερίδας «Μακεδονία». Τους απαγγέλθηκαν κατηγορίες ότι «έθεσαν πυρ εις τον συνοικισμό Κάμπελ εκ προθέσεως, έφθειραν ξένην περιουσίαν και ότι αφήρεσαν χρήματα και αντικείμενα αξίας …». Για τον Ν. Φαρδή ότι «δια της … αρθρογραφίας του ηρέθισε τους πολίτας προκαλέσας εξέγερσιν …», ενώ για τους ηγέτες της εθνικιστικής οργάνωσης ότι «… εξηρέθησαν … εις επιθέσεις κατά των συμπολιτών των».

Η δίκη πραγματοποιήθηκε στη Βέροια, για να αποφευχθούν νέα επεισόδια, στις 2 Απριλίου 1932. Μετά από 17 ημέρες βγήκε η ετυμηγορία σύμφωνα με την οποία καταδικάστηκαν μόνο 3 από τους κατηγορούμενους.

Η υπόθεση Κάμπελ έκλεισε με πολλά ερωτηματικά. Ακούστηκαν πολλά. Ήταν έργο εθνικιστικών οργανώσεων; Ήταν απάντηση σε εβραϊκές προκλήσεις; Ήταν επιδρομή Καλαμαριωτών για να επεκτείνουν το συνοικισμό τους; Ήταν σκευωρία των βενιζελικών για να πλήξουν τους Εβραίους, οι οποίοι υποστήριζαν το Λαϊκό Κόμμα και το Κομμουνιστικό Κόμμα; Ήταν η κορύφωση των αγώνων των δύο κοινοτήτων, ελληνικής και εβραϊκής, για επιβίωση μετά την αλλαγή που έφεραν στην πόλη γεγονότα όπως η απελευθέρωση από τους Τούρκους και το κύμα προσφύγων από τη Μ. Ασία; Πάντως είναι γεγονός ότι δεν πολυαναφέρεται. Ίσως το γεγονός ότι αφανίστηκε η εβραϊκή κοινότητα το 1943-1944 από τους Ναζί στα στρατόπεδα συγκέντρωσης να συνέβαλε σ’ αυτό.

ΒΙΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

• Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Larousse Britannica
• Αιμίλιος Ι. Δημητριάδης «Φοίνιξ άγειρως, η Θεσσαλονίκη του 1925-1935», Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη 1994.
• http://www.istorikathemata.com
• http://el.wikipedia.org/wiki/ πογκρόμ του Κάμπελ.

eranistis