Τα "δέντρα της ζωής” στην Μυκηναϊκή Άνθεια

Στη μυθική σύλληψη του Kόσμου το Δέντρο δεν κατέχει στοιχειακή θέση. Mολαταύτα, πάμπολλες μυθικές κοσμολογίες επιφυλάσσουν στο δέντρο θέση κεντρική: το Δέντρο “είναι” ο Kόσμος, ο Kόσμος “είναι” Δέντρο.

Η λατρεία των δένδρων , φαινόμενο που ξεπερνά τα όρια ενός γεωγραφικού χώρου και προσλαμβάνει σχεδόν παγκόσμιες διαστάσεις σε διαφορετικές ηπείρους και διαφορετικούς πολιτισμούς, ανιχνεύεται καταγωγικά σε πρώιμες εποχές, μέσα από την εικονογραφία του προϊστορικού κόσμου. Το μοτίβο του δέντρου, που εμφανίζεται σχηματοποιημένο, με μια ιερή και κυρίαρχη μορφή να είναι καθισμένη στη βάση του, φαίνεται να έχει επηρεάσει συγγενικούς ή και γειτονικούς πολιτισμούς της Μεσογείου και της Εγγύς Ανατολής και να έχει εκφράσει τις θρησκευτικές αντιλήψεις που ως αφετηρία έχουν την ετήσια αναγέννηση της Φύσης.

Στα παραδείγματα που γνωρίζομε από τον ελληνικό χώρο (π.χ. στα περίφημα κρητικά και μυκηναϊκά δακτυλίδια) το ιερό δέντρο φαίνεται να συνδέεται με την επιφάνεια της θεότητας. Η θεότητα εμφανίζεται δίπλα στο δέντρο ύστερα από τελετουργίες και χορούς που μοιάζουν εκστατικοί· οι λατρευτές αγγίζουν τα κλαδιά του δέντρου ή τα τραβούν, σε μια προσπάθεια στενότερης επαφής ή τελετουργικού σεισίματος.

H μυθική ολιστική σκέψη , που αναγνωρίζει μεν τις διαφορές αλλά που δεν κάνει, δεν χρειάζεται, αυστηρές ταξινομήσεις προκειμένου να «εννοήσει» τον κόσμο- προσεγγίζει το φαινόμενο της ζωής ως αδιάσπαστη συνέχεια· και τοποθετεί την ύπαρξη του δέντρου στη ζώνη του «οριακού»: μεταξύ φυτικού και ζωικού, άρα κοντά στο θεϊκό. Oι ομοιότητες του δέντρου με τον άνθρωπο εντυπωσιάζουν, όσο και οι διαφορές του. Η πεποίθηση αυτή του αρχαϊκού ανθρώπου που διατηρήθηκε με την όποια εξέλιξή της μέχρι σήμερα (Βάγια, Μυρτιά κ.λ.π.), τους προϊστορίκούς χρόνους τοποθετείται μέσα στην έννοια της δενδρολατρείας και επιβεβαιώνεται εκτός των άλλων με τα δύο εξαίρετα δείγματα μικροτεχνίας: το χυτό, συμπαγές σφραγιστικό δακτυλίδι, που βρέθηκε ακουμπισμένο στο στήθος μιας νεκρής γυναίκας (Αρχάνες, Νεκροταφείο Φουρνί) και το σύγχρονό του χυτό, συμπαγές σφραγιστικό δακτυλίδι, που βρέθηκε στην ‘Ανθεια (Αρχική εικόνα)

Η μικροσκοπική του σφενδόνη διακοσμείται με την πιο σπουδαία και εκφραστική σκηνή της μινωικής θρησκείας. Στο κέντρο εικονίζεται ρωμαλέα γυναικεία μορφή, ίσως θεά ή ιέρεια, που φορεί πλούσιο ένδυμα και έχει ανασηκωμένο το δεξί χέρι σε στάση ευλογίας. Αριστερά της, ένας νεαρός άνδρας, γεμάτος δύναμη και πάθος, αγγίζει ή ξεριζώνει ένα δένδρο, που βρίσκεται μέσα σε τριμερές ιερό με περίβολο. Στην άλλη άκρη της σύνθεσης ένας δεύτερος άνδρας, γονατισμένος, αγκαλιάζει θρηνώντας ένα αντικείμενο, μάλλον ταφικό πίθο. Η δραματική αυτή σκηνή ερμηνεύεται από τους μελετητές ως αναπαράσταση του κύκλου της ζωής, βασικό στοιχείο της μινωικής λατρείας.

Χρυσός σφραγιστικός δακτύλιος με παράσταση θεοτήτων σε άρμα που σύρεται από γρύπες. Μοναδικό θέμα που απαντά μόνο στη μινωική Κρήτη. Άνθεια (θολωτός τάφος) 15ος -16ος Π.Κ.Χ.

ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ

Στον δακτύλιο εκτός τους ιππόγυπες και το άρμα των θεοτήτων απεικονίζονται δύο φοίνικες και μία ελιά που μπορούν να θεωρηθούν τα ιερά δένδρα της Μυκηναϊκής Άνθειας σαν στοιχεία δενδρολατρείας.

Ο φοίνικας εμφανίζεται στην τέχνη του προϊστορικού Αιγαίου πολύ νωρίς, στη Μεσομινωική II (1800 – 1700)Π.Κ.Χ., και αποτελεί μακρόβιο και δημοφιλές διακοσμητικό θέμα, αφού απαντάται ανελλιπώς έως και το τέλος τηςΥστεροελλαδικής III Γ (1190 – 1060) Π.Κ.Χ. σε ποικίλες μορφές θρησκευτικής εικονογραφίας. Αν και ακολουθεί την πορεία που χαρακτηρίζει τη μυκηναϊκή τέχνη γενικά, αρχίζοντας από φυσιοκρατικές απεικονίσεις και καταλήγοντας σε εντελώς γραμμικές, παραμένει αναγνωρίσιμος και στις πιο αφαιρετικές αποδόσεις για δύο κυρίως λόγους: α) τα σαφή χαρακτηριστικά του (απόλυτη συμμετρία, διακλαδώσεις στον κορμό, χαρακτηριστικά κλαδιά αποτελούμενα από συμμετρικά λογχοειδή φύλλα) και β) την ιδιαίτερη σημασία του στη θρησκευτική εικονογραφία.

Η παρουσία ενός ή περισσότερων φοινικόδεντρων δηλώνει το τέμενος, τον ιερό χώρο όπου προσέρχονται οι λατρευτές και διαδραματίζονται τελετουργικά δρώμενα προς τιμήν της θεότητας (θυσίες, αναίμακτες προσφορές, χορός). Το δέντρο σχετίζεται ιδιαίτερα με το βωμό, οπού τελούνται θυσίες ζώων. Ο εικονογραφικός συσχετισμός είναι είτε άμεσος (με την παρουσία των σφαγιασθέντων ή προς θυσία ζώων) είτε έμμεσος (χωρίς την παρουσία των ζώων αλλά με υπαινιγμό της θυσίας). Για παράδειγμα, άμεση δήλωση της θυσίας υπάρχει στο σφραγιδόλιθο Montigny στον οποίο εικονίζεται το θυσιασμένο ζώο, με τη μάχαιρα ενσφηνωμένη, επάνω σε τράπεζα προσφορών. Δίπλα του βρίσκεται ένας φοίνικας.

Ο σφραγιδόλιθοες Montigny, ο οποίος βρέθηκε ατις Μυκήνες. “Εικονίζει το θυσιασμένο ζώο στην τράπεζα προσφορών. Μουσείο Βερολίνου

Έχει διατυπωθεί η άποψη ότι η παράσταση του συγκεκριμένου σφραγιδόλιθου αποτελεί απεικόνιση των Διπολίων, γιορτής προς τιμήν του Δία, για την οποία «το θυσιαζόμενο ζώο αρχικά αποτελούσε καθεαυτό ενσάρκωση τουδαίμονα της βλάστησης του περασμένου έτους, ο οποίος με το θερισμό (σημ.: το χρόνο κατά τον οποίο τελούνταν η γιορτή) πέθαινε για να παραχωρήσει τη θέση του στο δαίμονα του νέου έτους. Επομένως, ενδέχεται στη γιορτή των Βουφονίων να επέζησε μια πολύ αρχαία (προθεϊστική) ιερουργία για την ευόδωση της βλάστησης. Ας σημειωθεί ότι ο συσχετισμός του εορτολογίου της κλασικής εποχής με τη μυκηναϊκή είναι θέμα που έχει μελετηθεί διεξοδικά. Ανεξάρτητα με την ορθότητα ή όχι της πρότασης αυτής, η παρουσία του φοινικόδεντρου στη συγκεκριμένη παράσταση προβληματίζει ως προς το αν έχει σχέση με τη θρησκευτική σκηνή ή αν απλώς τοποθετήθηκε ως διακοσμητικό στοιχείο. Ωστόσο, η υπερβολική κύρτωση του φυτού, προκειμένου να χωρέσει στη σφραγιστική επιφάνεια, δίνει την εντύπωση του οργανικού συμπληρώματος. Επίσης, η συχνή παρουσία του σε έργα με το ίδιο θέμα μαρτυρά ότι ο ρόλος του δεν είναι αυτός του παραπληρωματικού κοσμήματος: δεν βρίσκεται εκεί από το “φόβο του κενού” του καλλιτέχνη, αλλά επειδή η παρουσία του φοίνικα συνέβαλε στη δήλωση της ιερότητας του χώρου.

Η σημασία του Φοίνικα στην Κρητομυκηναϊκή Θρησκεία
Επιπρόσθετα ο ακέραιος ύστερος γεωμετρικός αμφορέας από τις ανασκαφές του Ν. Πλάτωνα στα Αϊτάνια, αναπαριστάφοινικόδενδρο με χαρακτηριστική ομοιότητα σε αντίστοιχα θέματα που απαντούν στην Ύστερη Γεωμετρική περίοδο της Δωδεκανήσου.

Ο ΥΓ αμφορέας από τα Αϊτάνια Πεδιάδος (φωτ. Ι. Παπαδάκης-Πλουμίδης)

Επιπλέον, τα κλαδιά του παραπέμπουν στα φτερά των πουλιών και των μιξογενών όντων από τα σύγχρονά τους κνωσιακά εργαστήρια μεταλλοτεχνίας και αγγειογραφίας . Το γεγονός αυτό υποδηλώνει σχέσεις και αλληλεπιδράσεις ανάμεσα σε εργαστήρια διαφορετικών περιοχών της Ανατολικής Μεσογείου, που συνδυάζουν τις τοπικές παραδόσεις με κοινά ανατολικά πρότυπα .
Η διακόσμηση του αμφορέα από τα Αϊτάνια άπτεται της μεγάλης συζήτησης που αφορά στο δέντρο και τους συμβολισμούς του. Όπως είναι γνωστό, το δέντρο αποτελεί ένα διαχρονικό και διαπολιτισμικό εικαστικό σχήμα με «τοτεμικό» χαρακτήρα . Η εποχική αναγέννηση των φύλλων και των καρπών του προκαλούσε ανέκαθεν θαυμασμό στον άνθρωπο . Εγχάρακτα κλαδιά δέντρων κοσμούν οστέινα παλαιολιθικά εργαλεία , ενώ μια πρώιμη συνεικόνιση δέντρου και ανθρώπου σώζεται στα τοιχώματα του μεσολιθικού σπηλαίου Guevas de la Arana στην Ισπανία .

Πιθαράκι με λευκούς φοίνικες σε μαύρο φόντο. Κνωσός, τέλος Παλαιοανακτορικής περιόδου (Δημοπούλου-Ρεθεμιωτάκη Ν., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Αθήνα 2005, σ. 257)

Η σημειολογία του δέντρου στον αιγαιακό κόσμο απασχολεί την έρευνα για περισσότερο από έναν αιώνα. Πάμπολλες αξιόλογες μελέτες εξετάζουν την εμφάνιση, την εξέλιξη, την εξαφάνιση, την επανεμφάνιση, την απουσία, την παρουσία και γενικά όλες τις «μεταμορφώσεις» του συγκεκριμένου μοτίβου. Καταδεικνύεται έτσι ότι σε παρεμφερή πολιτισμικά επίπεδα, που ενδεχομένως ποικίλλουν στις επιμέρους δομές και λεπτομέρειές τους, υιοθετούνται συχνά παρόμοιες επιλογές. Παράλληλα, επιβεβαιώνεται η ικανότητα των ισχυρών συμβολικών εικόνων να προσαρμόζονται σε ποικίλα κοινωνικά, οικονομικά, θρησκευτικά ή ιδεολογικά περιεχόμενα.
Στο πλαίσιο αυτό, το μοτίβο του δέντρου επιβιώνει στην αυστηρά ανεικονική τέχνη των Γεωμετρικών Χρόνων , ενώ γίνεται ιδιαίτερα αγαπητό κατά την Ανατολίζουσα περίοδο, στο εικαστικό λεξιλόγιο της οποίας αξιοποιούνται σταθερότυποι της μινωικής-μυκηναϊκής εικονογραφικής παράδοσης, που αντανακλούν τη διατήρηση της λατρείας της φύσης στη συλλογική μνήμη και στην καθημερινότητα των αντίστοιχων κοινωνιών .

Λευκοί φοίνικες σε μελανό βάθος του όψιμου καμαραϊκού ρυθμού

Ειδικότερα το φοινικόδεντρο, όπως αυτό που κοσμεί το λαιμό του αμφορέα από τα Αϊτάνια, είναι ένα διακοσμητικό θέμα που εμφανίζεται στην αιγαιακή εικονογραφία από τη ΜΜ ΙΙ ήδη περίοδο . Λευκοί φοίνικες σε μελανό βάθος κοσμούν αγγεία και σκεύη του όψιμου καμαραϊκού ρυθμού , παραπέμποντας στην τοπική χλωρίδα .

Κατά την ΥΜ/ΥΕ Ι-ΙΙΙ ο φοίνικας, σχηματοποιημένος ή μη, απεικονίζεται ως βασικό ή παραπληρωματικό μοτίβο πολυάριθμων συνθέσεων, πλαισιώνοντας συχνά θρησκευτικές τελετουργίες και ταφικές πρακτικές . Επιπλέον, οι μεστές συμβολικών νοημάτων συνεικονίσεις του με στοιχεία του φυτικού και ζωικού βασιλείου στις κατάγραφες ΥΜ ΙΙΙΑ2-Β λάρνακες , σηματοδοτούν τις απαρχές της εικονολογικής οργάνωσης ενός ιδεατού, «παραδείσιου», Κάτω Κόσμου. Στο πλαίσιο αυτό, ο φοίνικας ταυτίζεται συχνά με το ανατολικό μοτίβο του «Δέντρου της Ζωής» .

Η απεικόνιση, επομένως, του φοινικόδεντρου στον τεφροδόχο αμφορέα από τα Αϊτάνια σύμφωνα με σχετική μελέτη(Χριστίνα Παπαδάκη, Αρχαιολόγος, M.Sc. στην Προϊστορική Αρχαιολογία) δεν είναι τυχαία. Εξάλλου, οι συνθέσεις με συστάδες δέντρων που στα κλαδιά τους κουρνιάζουν πουλιά, ενίοτε με την επιφαινόμενη θεά της φύσης , είναι ιδιαίτερα αγαπητές στα γεωμετρικά ταφικά αγγεία της Κνωσού. Το συγκεκριμένο θέμα αποδίδεται και τρισδιάστατα στα δύο γνωστά πήλινα ομοιώματα ιερού δέντρου με πουλιά από το Νεκροταφείο της Φορτέτσας

Ομοίωμα δέντρου με πουλιά στα κλαδιά του. Νεκροταφείο Φορτέτσας Κνωσού, 7ος αι. π.Χ. (Δημοπούλου-Ρεθεμιωτάκη Ν., Το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου, Αθήνα 2005, σ. 378)

, ως κωδικοποιημένη εικονογραφική εκδοχή τής μετά θάνατον ζωής. Το δέντρο, εξάλλου, ως φορέας της ζωής στο διηνεκές, ταυτίζεται σε τελική ανάλυση με την Αθανασία, ενώ έχοντας τις ρίζες στη γη και τα κλαδιά υψωμένα στον ουρανό συνδέει τον Κάτω, τον Άνω και τον Υπεράνω Κόσμο και, συνειρμικά, τον περασμένο, τον τρέχοντα και τον μελλούμενο Χρόνο. Συμπερασματικά, το φοινικόδεντρο στον αμφορέα των Αϊτανίων αποτελεί μία συμβολική εικόνα που εκφράζει, εκ φύσεως, τη βαθιά πίστη των ανθρώπων της εποχής στην αδιάλειπτη αναγέννηση της ζωής.

arxaiathouria.wordpress.com