Μια εξέγερση συνειδήσεων...

«Τι κάνουμε εμείς που παρακολουθούμε, αδύναμοι, τη συνθλιπτική προέλαση των μεγάλων οικονομικών και χρηματοπιστωτικών ηγεμόνων, ξετρελαμένων για να κατακτήσουν όλο και περισσότερο χρήμα, όλο και περισσότερη εξουσία, με όλα τα μέσα, νόμιμα ή παράνομα, που έχουν στο χέρι τους, καθαρά ή βρόμικα, ομαλά ή εγκληματικά;».

«Μπορούμε να αφήσουμε την έξοδο απο την κρίση στα χέρια των ειδημόνων; Δεν είναι αυτοί οι ίδιοι, οι τραπεζίτες, οι πολιτικοί ανώτατου επιπέδου παγκοσμίως, οι διευθυντές των μεγάλων πολυεθνικών, οι κερδοσκόποι, με τη συνενοχή των μέσων μαζικής ενημέρωσης, οι οποίοι, με την υπεροχή αυτού που θεωρεί τον εαυτό του κάτοχο της απόλυτης σοφίας, μας πρόσταζαν να σωπάσουμε, όταν τα τελευταία τριάντα χρόνια δειλά διαμαρτυρόμασταν, λέγοντας πως δεν ξέρουμε τίποτα, και γι’ αυτό μας γελοιοποιούσαν;».

«Ποιός θα λύσει το πρόβλημα των ανέργων, εκατομμυρίων θυμάτων της επονομαζόμενης κρίσης, που εξαιτίας της φιλαργυρίας, της κακοήθειας ή της ηλιθιότητας των δυνατών, θα συνεχίσουν να είναι άνεργοι, κακοζώντας προσωρινά με άθλια κρατικά επιδόματα, ενώ τα μεγάλα στελέχη και οι διευθυντές επιχειρήσεων που οδηγήθηκαν σε πτώχευση απολαμβάνουν ποσά εκατομμυρίων καλυμμένοι από θωρακισμένα συμβόλαια;».

«Αυτό που συμβαίνει είναι απο κάθε άποψη ένα έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας και υπ’ αυτή την προοπτική πρέπει να αναλυθεί στα δημόσια φόρα και στις συνειδήσεις. Δεν είναι υπερβολή. Εγκλήματα εναντίον της ανθρωπότητας δεν είναι μόνο οι γενοκτονίες, οι εθνοκτονίες, τα στρατόπεδα θανάτου, τα βασανιστήρια, οι επιλεκτικές δολοφονίες, οι λιμοί που προκαλούνται εσκεμμένα, οι μαζικές επιμολύνσεις, οι εξευτελισμοί ως μέθοδος καταστολής της ταυτότητας των θυμάτων. Έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας είναι επίσης αυτό που οι χρηματοπιστωτικές και οικονομικές εξουσίες, με την ενεργή ή σιωπηλή συνενοχή των κυβερνήσεων, εν ψυχρώ διέπραξαν εναντίον εκατομμυρίων ανθρώπων σε όλο τον κόσμο, που απειλούνται να χάσουν ό,τι τους έχει απομείνει, το σπίτι και τις οικονομίες τους, αφού έχουν χάσει τη μοναδική και πολύ συχνά ισχνή πηγή εισοδήματος, δηλαδή τη δουλειά τους».

«Οι “νόμοι της αγοράς” οδήγησαν σε μια χαοτική κατάσταση που έφερε σε “ομηρία” δισεκατομμύρια δολάρια, με τέτοιον τρόπο ώστε, όπως αναφέρθηκε εύστοχα, “ιδιωτικοποιήθηκαν τα κέρδη και εθνικοποιήθηκαν οι ζημιές”. Βρήκαν βοήθεια για τους ενόχους και όχι για τα θύματα. Αυτή είναι μια μοναδική ευκαιρία για να επαναπροσδιορίσουμε το παγκόσμιο οικονομικό σύστημα υπέρ της κοινωνικής δικαιοσύνης».

«Δεν ζούμε σε δημοκρατία, αλλά σε μια πλουτοκρατία που έπαψε να είναι τοπική και κοντινή για να καταστεί παγκόσμια και απροσπέλαστη…Με άλλα λόγια, πιο ξεκάθαρα, λέω πως οι λαοί δεν εκλέγουν τις κυβερνήσεις τους ώστε αυτές να του “οδηγήσουν” στην Αγορά, αλλά είναι η Αγορά που ρυθμίζει με όλους τους τρόπους τις κυβερνήσεις ώστε να “οδηγήσουν” τους λαούς σε αυτήν. Και αν μιλώ έτσι για την Αγορά, είναι γιατί σήμερα, και κάθε μέρα που περνά περισσότερο από ποτέ, είναι το κατεξοχήν όργανο της αυθεντικής, μοναδικής και αναντίρρητης εξουσίας, της παγκόσμιας οικονομικής εξουσίας, που δεν είναι δημοκρατική γιατί δεν την εξέλεξε ο λαός, που δεν είναι δημοκρατική γιατί δεν ασκείται από τον λαό, και που, τέλος, δεν είναι δημοκρατική γιατί δεν αποβλέπει στην ευτυχία του λαού».

«Η ιδέα της οικονομικής δημοκρατίας έδωσε την θέση της σε μια ξεδιάντροπα θριαμβευτική αγορά, παλεύοντας τελικά με μια σοβαρότατη κρίση στην χρηματοοικονομική της διάσταση, ενώ η ιδέα της πολιτισμικής δημοκρατίας αντικαταστάθηκε εντέλει από μια αποξενωτική βιομηχανική μαζικοποίηση των πολιτισμών». «Δεν προοδεύουμε, οπισθοχωρούμε. Και θα γίνεται όλο και πιο παράλογο να μιλάμε για δημοκρατία αν επιμείνουμε στην παρεξήγηση να την ταυτίζουμε αποκλειστικά με τις ποσοτικές και μηχανικές της εκφράσεις, που ονομάζονται κόμματα, κοινοβούλια και κυβερνήσεις, χωρίς να δίνουμε σημασία στο πραγματικό περιεχόμενο και στη διαστρεβλωμένη και καταχρηστική χρήση που στην πλειοψηφία των περιπτώσεων γίνεται της ψήφου που τις δικαιολόγησε και τις τοποθέτησε στη θέση που καταλαμβάνουν». 

«Μπροστά στην υπεροψία του συστήματος, επικαλούμαστε το δικαίωμά μας στην κριτική και στη διαμαρτυρία. Εκείνοι δεν τα ξέρουν όλα. Έπεσαν έξω. Μας εξαπάτησαν. Δεν δεχόμαστε να είμαστε τα θύματά τους».

«Και άλλες φορές ανναρωτήθηκα που πάει η αριστερά, αλλά σήμερα έχω την απάντηση: κάπου εδώ τριγύρω, ταπεινωμένη, να μετρά τις μίζερες ψήφους που περισυνέλεξε και αναζητώντας εξήγηση γιατί είναι τόσο λίγες. Αυτή που υπήρξε στο παρελθόν μεγάλη ελπίδα της ανθρωπότητας, ικανή να κινητοποιεί τη βούληση με μια απλή έκκληση σε ό,τι καλύτερο χαρακτηρίζει το ανθρώπινο είδος (…) ξέπεσε σε μια απλή προσομοίωση, όπου έννοιες άλλων εποχών χρησιμοποιούνται για να δικαιολογήσουν πράξεις που οι ίδιες αυτές οι έννοιες είχαν πολεμήσει. Ολισθαίνοντας προοδευτικά προς το κέντρο, κίνηση που ανακηρύχθηκε από αυτούς που την προωθούν ως επίδειξη τακτικής ιδιοφυΐας και ασύγκριτης επικαιρότητας, η αριστερά μοιάζει να μην έχει αντιληφθεί πως πλησίαζε τη δεξιά. Αν παρ’ όλα αυτά, είναι ακόμα σε θέση να διδαχτεί, δέχτηκε μόλις ένα μάθημα βλέποντας τη δεξιά να περνά μπροστά σε όλη την Ευρώπη, και πρέπει ν’ αναρωτηθεί για τις βαθύτερες αιτίες της αδιάφορης απομάκρυνσής της από τις φυσικές πηγές της επιρροής της, στους φτωχούς, όσους είναι σε ανάγκη, αλλά και τους ονειροπόλους, σε ό,τι έχει απομείνει από τις προτάσεις της. Δεν είναι δυνατό να ψηφίσει κανείς αριστερά όταν η αριστερά δεν υπάρχει».

«Μιλήστε σας παρακαλώ, πείτε μου τι είστε, σε τι χρησιμεύσατε, αν χρησιμεύσατε σε κάτι». Σωπαίνουν δεν απαντούν. Τι να κάνω λοιπόν; Η ανάκριση των λέξεων είναι το πεπρωμένο όσων γράφουν…»

«Κι επίσης η ερώτηση που κανείς δεν θέλει να απαντήσει, παρότι ξέρουμε πως έχει απάντηση: μέχρι πότε θα ζούμε, ή θα ζουν οι φτωχότεροι στο έλεος της βροχής, του ανέμου, της ξηρασίας, όταν ξέρουμε πως όλα αυτά τα φαινόμενα έχουν τη λύση τους σε μια ανθρώπινη οργάνωση της ύπαρξης;»

«Όταν σ’ ένα περιβάλλον βυθισμένο σε απόλυτη σκοτεινότητα ανάβουμε ένα φως, το σκοτάδι εξαφανίζεται. Τότε συχνά αναρωτιόμαστε: “Πού πήγε;” Και η απάντηση μπορεί να είναι μια και μόνη: “Δεν πήγε πουθενά, το σκοτάδι είναι απλώς η άλλη πλευρά του φωτός, η μυστική του όψη”. Κρίμα που δεν μου το είχαν πει πρωτύτερα, όταν ήμουν παιδί. Σήμερα θα ήξερα τα πάντα για το σκοτάδι και το φως, για το φως και το σκοτάδι».

«Ριγμένοι εδώ χωρίς να ξέρουμε γιατί, ούτε για τι, χρειάστηκε να τα επινοήσουμε όλα. Επινοήσαμε και το Θεό, αυτός όμως δεν βγήκε απ’ τα κεφάλια μας, έμεινε εκεί μέσα ως παράγοντας ζωής κάποιες φορές, ως εργαλείο θανάτου σχεδόν πάντα. Μπορούμε να πούμε “Να το αλέτρι που επινοήσαμε”, δεν μπορούμε να πούμε “Να ο Θεός που επινόησε τον άνθρωπο που επινόησε το αλέτρι”. Αυτό το Θεό δεν μπορούμε να τον ξεριζώσουμε απ’ τα κεφάλια μας, δεν το μπορούν καν οι άθεοι, μεταξύ των οποίων με συγκαταλέγω. Τουλάχιστον όμως ας τον αμφισβητήσουμε. Δεν ωφελεί πλέον να λέμε πως σκοτώνοντας στο όνομα του Θεού κάνουμε το Θεό δολοφόνο. Γι’ αυτούς που σκοτώνουν στο όνομα του Θεού, ο Θεός δεν είναι μόνο κριτής που θα τους απαλλάξει, είναι ο παντοδύναμος Πατέρας που μέσα στα κεφάλια τους μάζεψε παλιότερα τα ξύλα για την πυρά της Ιεράς Εξέτασης και τώρα ετοιμάζει και διατάζει να τοποθετήσουν την βόμβα. Ας αμφισβητήσουμε αυτή την επινόηση, ας λύσουμε αυτό το πρόβλημα, ας αναγνωρίσουμε έστω πως υπάρχει. Προτού τρελαθούμε όλοι. Κι έπειτα -ποιος ξέρει;- ίσως υπάρξει τρόπος ώστε να μη συνεχίσουμε να σκοτωνόμαστε μεταξύ μας».

«Παλιά η νοοτροπία διαμορφωνόταν σε μια μεγάλη επιφάνεια που ονομαζόταν καθεδρικός ναός. Τώρα διαμορφώνεται σε μια άλλη μεγάλη επιφάνεια που ονομάζεται εμπορικό κέντρο. Το εμπορικό κέντρο δεν είναι απλώς η νέα εκκλησία, ο νέος καθεδρικός, είναι επίσης το νέο πανεπιστήμιο. Το εμπορικό κέντρο καταλαμβάνει σημαντικό χώρο στη διαμόρφωση της ανθρώπινης νοοτροπίας. Πάει η πλατεία, ο κήπος ή ο δρόμος ως δημόσιος χώρος και χώρος ανταλλαγής. Το εμπορικό κέντρο είναι ο μοναδικός ασφαλής χώρος και αυτός που δημιουργεί τη νέα νοοτροπία. Μια νέα νοοτροπία που τρέμει να μην εξοριστεί από τον παράδεισο της κατανάλωσης και κατ’ επέκταση από τον καθεδρικό των ψώνιων. Και τώρα τι έχουμε; Την κρίση. Μήπως θα επιστρέψουμε στην πλατεία ή στο πανεπιστήμιο; Στη φιλοσοφία;»

Αποσπάσματα από το βιβλίο του Ζοζέ Σαραμάγκου, Τελευταίο Τετράδιο, εκδ. Καστανιώτης, μετάφραση Αθηνά Ψυλλιά.

Βιογραφικά στοιχεία

Γιος κι εγγονός ακτημόνων αγροτών, ο Ζοζέ Σαραμάγκου γεννήθηκε στο χωριό Αζινιάγκα, στην επαρχία Ριμπατέζου, στις 16 Νοεμβρίου του 1922. Παρακολούθησε τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση (γενική και τεχνική), την οποία όμως, για οικονομικούς λόγους, δεν μπόρεσε να συνεχίσει. Η πρώτη του δουλειά ήταν σιδηρουργός, ενώ κατόπιν άσκησε διάφορα επαγγέλματα: σχεδιαστής, υπάλληλος υγείας και κοινωνικής πρόνοιας, μεταφραστής, εκδότης, συγγραφέας, δημοσιογράφος. Δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο, ένα μυθιστόρημα (Γη της αμαρτίας), το 1947, ενώ ακολούθησε μεγάλο διάστημα χωρίς άλλες δημοσιεύσεις, ως το 1966. 

Εργάστηκε για δώδεκα χρόνια σε εκδοτικό οίκο, στη λογοτεχνική διεύθυνση και τη διεύθυνση παραγωγής. Το 1972 και 1973 συμμετείχε στη σύνταξη της εφημερίδας Diário de Lisboa, όπου υπήρξε πολιτικός σχολιαστής, ενώ ταυτόχρονα συντόνιζε για ένα χρόνο το πολιτιστικό ένθετο της ίδιας εφημερίδας. Έλαβε μέρος στην πρώτη διεύθυνση της Πορτογαλικής Ένωσης Συγγραφέων και υπήρξε πρόεδρος της Γενικής Συνέλευσης της Πορτογαλικής Κοινωνίας Συγγραφέων την περίοδο 1987-1994. Από το Φεβρουάριο του 1993, εκνευρισμένος με την Εκκλησία της Πορτογαλίας, εγκατέλειψε την πατρίδα του και αποφάσισε να ζει στο νησί Λανθαρότε, του αρχιπελάγους των Καναρίων, στην Ισπανία. Το 1998 του απονεμήθηκε το βραβείο Νόμπελ λογοτεχνίας. Πέθανε το 2010.

Από τις Εκδόσεις Καστανιώτη κυκλοφορούν τα μυθιστορήματά του Το κατά Ιησούν Ευαγγέλιο,Ιστορία της Πολιορκίας της Λισαβόνας, Η πέτρινη σχεδία, Περί τυφλότητος, Όλα τα ονόματα, Η σπηλιά, Ο άνθρωπος αντίγραφο, Περί φωτίσεως, Περί θανάτου, Κάιν, Ο φωταγωγός, η συλλογή διηγημάτων Η ιστορία της άγνωστης νήσου, το διήγημα Το ταξίδι του ελέφαντα, το αυτοβιογραφικό Μικρές αναμνήσεις, τα παιδικά παραμύθια Το μεγαλύτερο λουλούδι του κόσμου και Η σιωπή του νερού, καθώς και δύο συλλογές με κείμενα που γράφτηκαν για το blog του, Το τετράδιο και Το τελευταίο τετράδιο, όλα σε μετάφραση της Αθηνάς Ψυλλιά.