Η λογοτεχνία στο περιθώριο...

Επιχειρώντας κανείς να ερμηνεύσει τη σύγκαιρη εποχή και να χαρακτηρίσει τους ρυθμούς της(στο πλαίσιο των σύγχρονων αφιλόξενων μεγαλουπόλεων), το πιθανότερο είναι να σκοντάψει πάνω στους εξής επιθετικούς προσδιορισμούς: έντονοι, αγχογόνοι, ασθματικοί.

Γράφει ο Γεώργιος Νάκας*

Είναι αναμφισβήτητο γεγονός πως οι ανάγκες και οι υποχρεώσεις του σημερινού ανθρώπου αυξάνονται με γεωμετρική πρόοδο ενώ και το άχθος της απαιτητικής καθημερινότητας που βαραίνει τους ώμους του δεν μπορεί να κριθεί αμελητέο. Όταν μάλιστα, αυτή η κατάσταση τείνει να γίνει ρουτίνα και το πελώριο, φθοροποιό της κύμα απειλεί να τον καταπνίξει, τότε ο καθένας ψάχνει να βρει ένα ασφαλές καταφύγιο, έναν χώρο να κουρνιάσει ώστε να ξαλαφρώσει και να ανακουφιστεί. Συνήθως, αυτή η φωλιά ταυτίζεται με τον ελεύθερο χρόνο, τον οποίο λογαριάζουμε ως αρκετά πολύτιμο.

Το πώς επιλέγει κανείς σήμερα να εκμεταλλευτεί τον ελεύθερό του χρόνο και να ψυχαγωγηθεί, εναπόκειται στην ιδιοσυγκρασία της προσωπικότητάς του, στο γούστο και τις προτιμήσεις του, στις επιρροές που του ασκεί ο περίγυρός του, στη μόδα της εποχής και σε άλλους ποικιλώνυμους παράγοντες. Παράλληλα, δέον να σημειωθεί ότι η υπέρμετρη ανάπτυξη της τεχνολογίας έχει συντελέσει στην εκτόξευση του αριθμού των πηγών αλλά και των τρόπων ψυχαγωγίας, προσφέροντας μια πληθώρα επιλογών και μετατρέποντας τον άνθρωπο σε έναν δεξιοτέχνη, ένα «βιρτουόζο» της απόλαυσης. 

Ωστόσο, σε αυτήν τη μεγάλη και πολυπαραγοντική εξίσωση του ελεύθερου χρόνου, η μεταβλητή «λογοτεχνικό βιβλίο» δε φαίνεται να συμπεριλαμβάνεται. Στις μέρες μας, η λογοτεχνία μοιάζει να έχει αποσυρθεί σε έναν απρόσιτο και ακριβοθώρητο πύργο, στον οποίο πρόσβαση έχουν μόνο οι σχετικοί ειδήμονες(φιλόλογοι - κριτικοί) και όσοι έχουν μια επαγγελματική συνάφεια(συγγραφείς, εκδότες). Πού οφείλεται, όμως αυτή η απαξίωση της λογοτεχνίας και ο εξοβελισμός της από το πεδίο της αναψυχής του απλού, καθημερινού Νεοέλληνα;

Κατ’ αρχάς, αυτός ο παραγκωνισμός της λογοτεχνίας συναρτάται σε σημαντικό βαθμό με το σταδιακό μαρασμό του βιβλίου. Το βιβλίο, αποτελώντας την πρωταρχική εξάρτυση και αρματωσιά του μαθητή και του σπουδαστή για την εκπαίδευση και τη μελλοντική του κατάρτιση, έχει συνδεθεί με τις ατέλειωτες ώρες διαβάσματος και τις αλγεινές στιγμές των εξετάσεων. Επομένως, προκύπτει ως λογική απόρροια η εκδήλωση μιας αρνητικής και πολλές φορές βδελυρής στάσης απέναντι σε αυτό. Αν μάλιστα, συνυπολογίσουμε και το φαινόμενο της μεταφοράς πολλών λογοτεχνικών έργων στη μεγάλη οθόνη, τότε αντιλαμβανόμαστε ότι το βιβλίο, ενδεχομένως να είναι και περιττό, αφού οι ψηφιακές αφηγήσεις των ταινιών και των σειρών έχουν την ιδιότητα να προσελκύουν και να γαλβανίζουν τους τηλεθεατές χωρίς να απαιτείται από αυτούς κάποιος ιδιαίτερος πνευματικός κάματος(σπάνια οι αναγνώσεις βιβλίων είναι τόσο εύπεπτες), ώστε να κατανοήσουν το περιεχόμενό τους.

Μια άλλη ευθύνη για τον ξεπεσμό της λογοτεχνίας μπορεί να καταλογιστεί στο σχολείο και, συγκεκριμένα, στη μεθοδολογία που μετέρχεται για τη διδασκαλία της. Η πολιτεία εδώ και αρκετά χρόνια, σε συνεργασία με το αρμόδιο υπουργείο και το παιδαγωγικό ινστιτούτο σχολειοποίησε τη λογοτεχνία, εκτιμώντας ότι οι αξίες που εμπεριέχει δύνανται να μεταλαμπαδευτούν στους μαθητές και τις μαθήτριες και να τους προσφέρουν ορισμένη λυσιτέλεια. Μολοταύτα, η προσέγγιση της διδασκαλίας αυτού του μαθήματος, φάνηκε ότι διέπεται από έναν φιλολογισμό, εκείνη την αντίληψη δηλαδή, σύμφωνα με την οποία τα κείμενα δεν έχουν κανένα άλλο λόγο ύπαρξης παρά το να μελετηθούν, να αναλυθούν εξονυχιστικά, να αποδομηθούν και να «γλωσσοκοπανηθούν». 

Έτσι, η αξιοποίηση των αποσπασμάτων των λογοτεχνικών κειμένων, που σταχυολογούνται στα ανάλογα σχολικά εγχειρίδια, συνίσταται σε μια επιφανειακή ανάγνωσή τους, η οποία συνοδεύεται από δυο-τρεις ερωτήσεις κατανόησης ενώ έπεται το βασικό κομμάτι της διδασκαλίας που αφορά την ανατομική επεξεργασία του κειμένου. Σε αυτό το στάδιο, ο μαθητικός πληθυσμός έρχεται σε επαφή με τις διάφορες αφηγηματικές τεχνικές, τα τεχνάσματα που χρησιμοποιούν οι συγγραφείς για την ύφανση του έργου τους καθώς και με έναν ορμαθό εξειδικευμένων όρων της θεωρίας της λογοτεχνίας. Αυτή η επιμονή στις έννοιες της κριτικής μπορεί να είναι αρεστή για έναν μαθητή ή μια μαθήτρια που ίσως αποβλέπει να διακονήσει την επιστήμη της φιλολογίας, αλλά για τους περισσοτέρους αποτελεί μια ανούσια εμβάθυνση δίχως κάποιο όφελος, ούτε καν αισθητικής φύσεως.

Συνεπώς, έχουμε φτάσει στο σημείο, όταν ακούμε τη λέξη «λογοτεχνία», να τη συνδέουμε με σχήματα λόγου, όπως η μεταφορά, η υπερβολή, η παρομοίωση και άλλες ιδιορρυθμίες της αφήγησης ενώ ταυτόχρονα ένα διάτορο αίσθημα αποστροφής να μας κυριεύει. Αντίθετα, αν στρέφαμε την προσοχή μας από αυτές τις στρουκτουραλιστικές - φορμαλιστικές προσεγγίσεις της διδασκαλίας της λογοτεχνίας στην ερμηνεία του περιεχομένου και των νοημάτων που κομίζει, τότε πιθανόν να είχαμε καλύτερα αποτελέσματα. Και αυτό, γιατί το περιεχόμενο είναι αυτό που ξετυλίγει τον ανθρώπινο πολιτισμό, που αντικατοπτρίζει την ανθρώπινη ύπαρξη σε όλες της τις εκφάνσεις, που διαπλατύνει τους ορίζοντες της εμπειρίας. 

Τα πρόσωπα και οι χαρακτήρες της λογοτεχνίας δεν είναι μόνο κάποιες φιγούρες που σμιλεύει ο συγγραφέας, αλλά σχεδόν υπαρκτές, ανεξάντλητες οντότητες, μέσα από τις οποίες μπορεί ο καθένας να εμπλουτίσει τον κόσμο του και να προσθέσει κι άλλες ψηφίδες στο ποικιλόχρωμο και απέραντο ψηφιδωτό της ζωής. Έτσι, οι μαθητές μπορούν να αντλήσουν κάτι πραγματικά ωφέλιμο για την προσωπική τους ανάπτυξη και την αυτοπραγμάτωσή τους. Άλλωστε, όπως υποστηρίζει κι ένας Βούλγαρος θεωρητικός, ο Τσβετάν Τοντορόφ, «η γνώση της λογοτεχνίας δεν είναι αυτοσκοπός, αλλά μία από τις από τις βασιλικές οδούς που οδηγούν στην ολοκλήρωση του καθενός». 

Φυσικά, η λογοτεχνία δεν είναι ο μόνος δρόμος για την επίτευξη αυτού του στόχου, αλλά, εφόσον μας επιδαψιλεύει τα καύσιμα για την απογείωσή μας, γιατί να τα χαραμίσουμε;

*Πτυχιούχος της παιδαγωγικής σχολής ΑΠΘ και μεταπτυχιακός φοιτητής στην κατεύθυνση της διδακτικής της γλώσσας και της λογοτεχνίας.